Le semillero' ti' le iika' jach k meentika', tumen to'on chéen pak'aj iiko'on, pak'aj nalo'on, pak' jump'íit sandia. Tia'al le marzo' meentik chan semillero. To'one' k ch'a'ik u lu'umil le ch'akbe'en koolo'. Diez bolsas lu'um, u lu'umil koole', yéetel jump'éel bolsa abono, u ta' le wakaxo'. Xa'ak'tik preparartik beya', xa'ak'tik yéetel palae'. Ts'o'okole' pues u taal le k mejen paalal, k atan, yáanto'oni'. U embolsarta'al ti' mejen bolsitaso'ob. De mejen beytako'obo' u bolsa, quizá de cinco centimetros yaan le mejen bolsitaso'obo'. Tu láaj chúupla'ajle'. Ku tsolajal bey te' lu'um beya'. Ku ts'o'okole' ku ts'a'abal u mejen semillase'. Le kan ts'a'abake' le mejen semillaso' ku jóok'ol. Le kan jóok'e', ku jóoyabta'al, jóoyabta'al. Le kan náakak tak mes y medioe' tak de treinta centimetros ka'anile' pues ku xa'abla'ajal túun te' koolo'obo'. Le kan xa'abla'ajak ti' le koolo' túuno' pues legale', le kan káaj, cada tres dias, cada cuatro diase' ku bin jóoyabil bin. Mientras u nuuk le pak'alo' túuno' u chan káaj u loolo'obo', ba'altako'ob, mientras u páak'ta'al u lúubul le ka'anal ja'o'. Le kan lúubuk le ka'anal ja' túuno' pues tia'al u adelantar le cosecha. Le u masil u je'elo' túun, ma' táan u séeb pak'o'ob tio'obo'. Lekan ku ya'alik u yóotik u pak'o'obe', to'one' ts'u káajal cosechartik le iiko'. K konik, táan k konik. Pues ku ya'alik u jaajile' ku ya'alike' k manik ba'ax ti' to'on k'abéet, tumen to'one' jach u jaajile' mina'an to'on mix jump'éel quincena, mix jump'éel sueldo. To'one' mina'an mas ti' k áantikbaj ti' le chan cosechao'. Pues jats'uts ba'al, pues u jaajile' ti' k meentik chan k otochi', ti' tuláakal, k janali', ti' ba'altak ki'. Pues hay vecese' cuando ma' jach u yokol plagasi', ma' jach u yokol plagasi' beyo' ma' jach u búulul, ma' tu yúuchul mixba'al ti'e', pues ma'alob. Pues ku yaantal to'on algo xani'. Ku chan ts'aik to'on jump'íit beyo'. Pero cuando ku búulul, ku taal le je'ebix le ciclono', ba'altako'ob, jach u destruirtik. Lelo' jach de plano mina'an. Uláak' ba'ax, wa ku taal teech u yiik'el, ku ts'aik teech mala suerte ku ts'aik teech acaros, ku ts'aik teech mosquita blanca. Le ba'alo' je'elo'ob wa, ko'ox a'alik, kex a wojel ba'ax ku kiinsike' le bichoso'ob beyo', le mejentak bacteriaso' te' beyo', bey u yiik'elo' beyo', wa mina'an teech u tojol tia'al a maanik tia'al a kiinsko'obe' pues yaan u jach ts'o'oksike'. Yaan u jach kiinsiko'ob le mataso'. Leti'obe', u vida leti'obe', jach kiinsa'al. Jach de plano kiinsbil u meentiko'obe'. Y ka p'a'atak le chan matao'… ma' u ts'aik u yich. Mun seguer u kuxtal. Le ba'axo' je'elo', wa ka manik u ts'aak túun xane', pues wa ma' yéetel hay veces ku taal uláak' mala suerte ti' ka'anal ja'o' ku ts'aik ja' ti', chokoj ja'. Ku ts'aik ti' nuxi' k'ank'ubul, ba'alo'ob ti' le pak'alo'. U láaj nik le u le' kex ts'u nuuktak, kex ts'u náakal cincuenta centimetros ka'anile', pues ku níikil u le'i' pues le pak'alo' ku ts'o'okol xan ti'. Pero je'ebix ku ya'ala'alo' pues míin yaan oorae', u jaajile', u meyaj jump'éel chan óotsil máake', jump'éel chan jkoolnáale', jump'éel chan jpak'ba'alo'ob beyo' pues jach suerteil. Suerte ku taal ti' tumen yaan oorae' yaan partes tu'ux ku pak'chaje' xane', según to'on ilik beyo', yaan partes tu'ux ku pak'chajle' le páak'al le iik beyo' mina'an sen iik'el yaan ti'. Tak yéetel u chan p'íit liquido ka controlartik xan. Ka controlartike', pues je'el u ts'aik teech jump'íit. Le sandia túun xano', bix k pak'ik le sandiao'? Ka surcartik por surcosi'. Tak por ejemplo ka sinik por jiilo de cáñamo, ka sinik le jiilo beya'. Wa ma' a k'áat a sin jiiloe', pues ka xáak'abtik. Yaan máak pues yaan u na'at ti' u meyaji'. Pues u yojel bix u chan estrategia, u yojel bix u forma le u meyaje'. Pues jan xáak'abtik cinco pasos cuadradose'. Ku pak'ik le u mejen jump'éel poceta wa ku xúulpak'tik le sandia, puro beyo'. Le kan náakak u yaak'ilo' tak de metroe', ku fertilisartik. Le kan ts'o'oke' pues ku náakal tak casi metro y medio wa dos metrose', pues ku pa'ak'al ichil, ku páak'al nal ichil, surcartik le nal. Le kan tu ya'ala'al u náakal le nal metro y medio de ka'analilo' pues le sandia ts'u náakal tak a siete, ocho kilos. Le kan tu ya'ala'al náakal a dos metros wa metro y medio ka'analilo' pues u jaajile' ti' yáanal le nalo' ti' ku máan u mo'olol le sandiao'. Pues hasta mas ma'alob yéetel le u nal beyo'. Ku protegertik tumen k'iin. Ma' u séeb te'ejla'alo'ob, ma' u xíikla'alo'ob, ma' u yúuchul mixba'al ti'ob. Je' tak u béeytal ment cuenta táan u conservarta'al, bey ka xaanak ma' u séeb k'aastalo'obo'. Pues letie' je'ela' le meyajo' k meentike' beya'. Gracias beya' t kanaj, tumen úuch ka'acho', puro nal, puro kool. Ka meentik a kool, yaan k lúubsik le nukuch k'áaxo'obo'. Pues yaan oorae' ku taal teech k'ank'ubul ti' a nal tun jóok'ol u yi'ijo'obo'. Ku taal teech k'ank'ubul, hasta chika'an bey mejen bolitas tia'an u yi'ijo'oba'. Mu ts'aik mixba'al de plano wa puro yóok'ol tuunicho'ob a pak'maj. Wa ma' alcanzar u fertilizante, ya'ab a gasto yéetel a mejen paalale', pues jaajile', mu ts'aik mixba'al le mulu'ucho'. Ma' u ts'aik mixba'al yóok'ol tuunicho'obo'. Wa yáam yáam le tuunich tu'ux ku pak'a'al le graciao', ma' u yaantal. Le oorae', to'one', gracias pues t kanaj xan le chan meyaj beyo'. Puro ti' le k'áankabo', ti' k meyajo'on. Mas táan k ilike' u mas chan rendir jump'íit, ku mas ts'aik to'on. Pero je'ebix ku ya'aliko', yaan máaxo' tsikbaltik to'ono', pues u jaajile' nukuch máako'obo' ku taalo'ob u náachilo'obo', pues ma'alob consejo ku taasik to'on. -Ma' bin kiinsik le nukuch k'áaxo', nuktako'obi'!- Y jaaj xan. Teene' ts'in ts'aik cuenta jaaj, campesinoen xan. Pero jaaj ma'alob ba'ax ku ya'aliko'. Tumen wa k láaj lap'ik, láaj kiinsej nukuch che'oba', tu'un ku na'akal le ch'íich'o'ob janalo'? Tu'un ku janal le ba'alche'ob xano'? Je'ebix le jaaleb, je'ebix le tsuub, je'ebix le kéej, que tuláakal, je'ebix le baacho', que láaj kuuts, tuláakal le ba'alo' ku kuxtalo'ob k'áaxo'? Pues wa ka p'áatak láaj mina'an che' tumen leti'ob tu'ux yaan u k'áaxo'ob nuuktake' pues leti'obe' ti' mas uts u t'aano' tia'al ku bin kuxtali', ku refrescarkubao'ob xani'. Ti' mas jats'uts u yiliko'ob. Y mas jats'uts xan, jach jaaj. Pues le ba'alo'ob je'ela' pues ma'alob ba'ax ku ya'ala'al to'on. Tumen u jaajile' ka'ache' yaan máaxe', wa jach óotsilil máake', tun kiinsik yaan oora cien mecates kool, yaan máake' tun kolik ciento cincuenta kool. Yaan máak u jaatso'ob te' in naats', in k'ajóolo'oba', tak ochocientos mecates kool al año. Pues imagínate tak diez años, quince años, buka'aj túun k'áax, buka'aj túun hectáreas ba'al ken u k'aaskuntiko'ob! Pues jach chéen leti'ob: que sería uláak' campesino ka k much'ikba'e'? Pues legale', le k'áaxo' u p'áatal mina'an, le ba'alche'o' yaan u p'áatal mina'an. Supuestamente pues ku ya'ala'al legale' le k'áaxo'oba' leti'e' le u jump'éel u pulmón ti' le u yóok'ol kaaba'. Leti' ts'aik u mas kuxtalil te' sijnáalil yaaniko'ona', tumen u jaajile' pues leti' ademas ya'ab ba'ax ku defenderko'on jaaj. Tumen tak le chakik'alo' ku taalo'ob ku líik'lalo'obo', leti'e', k'áaxa', leti'e', leti'e' protegerko'on xan. Ma' u k'uchul t iknal jach ta'aj u fuerte iik'a'. Ma' creertik, le k'áaxo' ta wiliko' le nuuktako'ob ka'analtako'ob ya'ab u yáanto'ono'. Tak to'on, jach wey tu'ux yaano'ona', ku defendertiko'on ti' óolal le sen iik'o'. Ma' táan u keetik je'ebix te' jáal ja'o'. Buka'aj ba'alo'ob ku yúuchul! Buka'aj ba'alo'ob ku destruirtik le ciclono' ken jóok'oko' tumen mina'an mix jump'éel k'áax mina'an mix jump'éel ba'al protegertik! Pero to'one', graciase' pues le óolal túun deber k kalantik xan le k'áaxo'oba'. Wa pakla'ant teen, bey tuláakalo'on jach k k'uchuk kalanta'al, je' u ma'alobchaj le sijnáalil aaniko'ona'. Beora' pues u jaajile', ya'ab ba'ax ku taal u tsikbal to'on le nukuch máako' xan te'elo'. Pues leti'obe', jaaj ma' wa tun meyajko'obi', ma' wa tun kuxkinko'obi'. Pero quizás de por medio ti' u experiencia, u estudioso', leti'obe' tun yiliko'obe' jach u jaajile' k'abéet le k'áaxo'. K'abéet le tuláakal le ba'al naturalo' aanik to'on wey Yucatano'. JORGE: Bix a k'ajóol don Honorato beyo? AURELIA: Jaaj, in k'ajóol don Honorato ka úuchuk... JORGE: Bix ts'o'okok a beel yéetel leti'? AURELIA: Lelo', ti' ku máan bailes cha'an. Jaaj, úuch ka'acho' k máan te' bailes ku yúuchulalo'obo'. Pues bey úuchik in kajóoltik leti'o'. Je'el tu'uxak k máan cha'an úucho'. Como, je'ebix tak bejla' ku yúuchul fiesta te' jTs'iu, te' xTixmehuac, Chaksink'in. Como bey ku, este, leti', k máan te' cha'ano', pues ti' tin k'ajóolti'. Tin k'ajóolte', ka u t'an… bueno, ka jo'op' u k'áatik wa je'el u ts'o'okol in beel yéetele'. Ka tin wa'alaj ti'e' pues je'el, je'el in síikinbaj ti'e'. Pero, uláak' tiempo. Te' dos años tin wa'alaj. Ka ti' síijinbaj ti'. Pues tu páak'taj le dos añoso', ka ts'o'ok in beel yéetel. Ts'o'okol beel tin meentaj yéetel, ts'o'okol beel in meentmaj yéetel, ka taalen waye'. Tumen teene' banda xMehuac yaanen ka'achi'. Ti' yaano'on banda Xmehuace'. Ti' yaanen ti' jump'éel kajtali', ti' yaanen. Ma' wa tin síijinbaj, ka luk'eni'i', ka jtaalen. Taasa'aben way Timule', tumen leti'e jach way Timule'. Leti'e', jach way Timul u taal leti'e', u kaajalo'ob. De por sí waye'. Tumen le don Honoratoa', u tiyo'obe', leti' le u yuumil le kajtalil waya'. Don… animáas Don Alejandro Chable', jach u tia'alo'ob le kaaja', le lugar way ka'acho'. Leti'ob kajkúunsmail le kajtalil way ka'acha'. Le u láaj tia'al le waya'. Le kajtalila' ya'ab u ejidoil. Tumen leti'ob, u abuelo'ob in wíichamo', ti' u taalo'ob ka'ach Nenela'. Nenela' le yaan te'ela' ti' kaja'ano'obi'. Pero le oora' ka bin úuch yaanchaj, bix u ya'ala'al teech… ka úuch le politica. Úuch guerra, ku ya'aliko'ob úucho' ka jtóoka'ab le Nenelao'. Como ayik'alo'obe', ayik'al le u abueloso'ob, k abuelo'ob beyo', ayik'alo'ob ka'ach ti' le tiempoako', ka jtóoka'ab le leti', le Nenela' tu'ux yaano'obo', ka áalkabnajo'obi'. Ya'abach ixi'im tóojka'ab ti'o'obi'. Najo'ob de ripio, tóojka'ab te' Nenelao'. Nuckuch najo'ob, puro ixi'im. Ya'abach wakax yaan tio'ob, ya'abach k'éek'en yaan ti'ob, ya'ab ba'al yaan ti'ob. Le ka tóokabo'obe', ka áalkabnajo'obe'. Le ooráako' pues chéen k'áax le way bina', ka taalo'ob fomentarto'ob le waya'. Le túun le ts'ono'oto' ti' bin ku yokol u ch'a'ob ja' u yuk'o'obi'. Te' ts'ono'oto' ti' ku ch'a'iko'ob ja'e' u yuk'o'ob. Je'elo', buka'aj k'iin way chéen k'áax le u oora'o'. Como mina'an uláak' kaajo'ob beyo' pues náach yaan uláak'e'. Chéen Ts'iu, chéen te'elo', náachtako'ob beyo', chéen xCáacal, chéen beyo', mina'an uláak' kaajo'ob naats'tak beyo'. Pues ti' ku ch'a'iko'ob ja' u yuk'o'obi'. Je'elo' ka tu láaj, ka jo'op' u meyaj leti'. Chéen bey túun le ku ya'ala'al úucho', máan libre wakax. JORGE: Ma' k'ala'ani'. AURELIA: Jaaj, ma' k'ala'ani'. Ku bine', ku ch'a'ik. Bey bin, okolbil tu ka'a beetaj ka'atúul u waakaxe', ka tu ka'a káajsaj u wakax, u ka'a meyajtik waye', jaaj. Je'elo' ka jo'op' u meyajtik beyo'. Tumen te'elo' ts'o'ok u láaj kíinsa'al u waakaxo'obe'. Ku ch'a'abal bin, ku ts'o'onla'ajal utia'al jaantbil. Ku ch'a'abale' ku bisa'al Tek'ax. Wa ma' in wojel tu'ux ku jaanta'al le wakaxo'obo', ku bisa'alo'ob bin. Tuláakal ba'al yaan ti'obe', ya'ab ba'ax ch'a'ab ti'ob. Despuese', leti'obe', taalo'ob káajal way leti'obe'. Taalo'ob káajal waye'. Despuese' ka tu mano'ob uláak' k'áaxo'ob, tak u k'áaxil San Gregorio, u k'áaxil Santa María, u k'áaxil le kajtalil yaan te'ela'. Ya'ab k'áaxo'ob tu manaj le nojoch máako', le u abuelo' beyo', abuelo to'on, abuelo to'on beyo'. Je'elo' le o'olal, le túune' úuchuk u kajtalo'ob bey ka p'áato'ob waya'. To'one' ka taalo'one' le lugar tu'ux yaanena', meent cuenta bey ba'al k tia'ale'. Tumen utia'al le animáao'ob p'áato', le nojoch máak le don Alejandro Chable, ku ya'ala'alo' ayik'al máak, jach ayik'al. Le tiempo tumen ma' kíimik ka oken teen waye'. Ka oken teen ilibtsilil way ichilo'obe' ma' kíimiki'. Ma' kíimiki', kuxa'an. Pero le nojoch máak le je'ela', jach ayik'al. Le k'íiwik ka wilike'ex yaan te'elo', ku chu'upul yéetel wakax. Le tu'ux ku yúuchul le xooko', chúup yéetel… tak le corralo', chuup yéetel wakax. Le ku ts'o'okole' le San Diego te'ela' chuup ka'ap'éel corral. Nukuch corral, chuup yéetel wakax, u tia'al xan. Tak bin San Gregorio ya'abach wakax yaan ti'. Ayik'al máak, juntúul máak ayik'al. Pero como ojéelta'ab juntúul máak ayik'ale'… jump'éel día ti' le día veinte, in hijo yáax, in hijo..., ma', in hija yáax Katalina, in hija y despuese' uláak' juntúul in chan hijo Alejandro, u ka'atúulil in mejen paalale' chichan le día ka kíinsa'ab le animáaso'. Utia'al día veinte de fiesta Ts'iuo', de Tadziuo' día veinteo', leti' ka kíinsa'ab le animáaso'. Tumen u tuukulmaj u bino'ob bin te' fiestao', ma' jbino'obi'. Ma' jbino'ob te' fiestao', ka jp'áato'obij. Bey utia'al día quince ti' mayoe' tu mentajo'ob jump'éel, bueno, novenas u ya'ala'al, tu beeto'ob novenas utia'al u santo leti'ob beyo'. Tu festejarto'ob leti'ob. Tu kíinso'ob jump'éel nojoch k'éek'en. De cuatro latas tu beet u mantecail. Le jach cinco días bey casi ti' día veinte ka kíinsa'abo'ob' leti'obo'. Je'elo', táan le fiesta Ts'iuo', to'one' bino'on úuchik u festejartik, úuchik u bautisarta'al in chan hijo, ka jbino'on te' Ts'iu, le día veinte. Le día veinteo', to'one' jluk'o'on way tempranoe'. Pero le máako', juntúul le señora p'aatal te'ela', como ti' yaan in tanaj te' banda je'elo', ila'ab bin u k'áatal le máako'obo', ka jbin beya'. Pero to'one' ma' k ojel máaxi'. To'one' ka jóok'o'on to'one' bino'on. Le máako' tu máan u yilo'ob jaytúul máak p'áatal waye'. Ka tu yilajo'ob mixmáake', ka j-ok u kíinso'ob le nukuch máako'obo'. Le ka sáasil ka u'ulo'on to'one', ma' k oojeli'. Le máako'ob jbino'ob jóok'saj ja'o' ti' le wakaxo'obo', ka ila'abe' kíimen le animáas, ka'atúul. Tu ka'atúula' kíinsa'abi'. Tu ka'atúula' ti' kíinsa'ab tumen ayik'alo'ob. Ya'abach ts'oon yaan ti'ob, ya'abach taak'in yaan ti'ob. Le ichil le naj beya', ripio beya' tu bak'like' ripio beya', beeytakil u pomosil leche nidoa', puro taak'in. Yaan jump'éel caja ti'obe' yaan kex buka'aj je'ebix le mesaa'. Buka'aj je'ebix le mesa in wa'alika' nojoch. Yóok'ol óoxp'éel silla kulik le ba'al beya'. Ma' táan a ch'úuyik, puro taak'in. Pero leti' le taak'in ku ya'ala'al teech oro, plata leti' le yaan ti'o'. Úuchben taak'ín. Kin wa'alik ti' le animáas ka'acho', Doña Jacinta, u k'aaba': -Je'ek'abtej ka k ila'aj ba'axi'.- Óoxp'éel candado yaani'. Kin wa'alik ti'e': -Je'ek'abtej ka k ila'aj ba'ax yaani'.- -Ma' táan.- Ma' táan u ye'esik to'on, ma' táan. Chéen ku ya'alik teen ka'ache': -P'áateen waye', ki' síijabaj ti' teen.- Ma' xan táan u yóotik in suegra ka in síijinbaj tu yiknalo'ob. Tumen teene', ka k'uchukene', u jaajil kin wa'al teeche', tin paalil líik'ikene' juntúul ko'olel ma' ma'ak'óolen meyaji'. Sáak'óolen meyaj. Ma'atech in wu'uyik in ka'anal kin meyaj. Temprano k líik'il, ken u ya'ala'al las cinco de la mañana sáan líik'iko'on. Táan k chupik ja'. Táan k p'o'. Táan k meyajtik ba'axo'ob. Táan k limpiartik k otoch. Ma' je'ebix bejla'a ku chúunk'intal k líik'il tak míis, tak walkil ma' míistako'ona', ile'. Le tiempo kin wa'alik teecho', temprano k lik'il meyaj. Je'elo', kan xi'iken ti' u yiknal le animáas, le nukuch máako'ob, como ch'ija'antak'obo', kan k'uchkene', táan in míistik u tanajo'ob. Tin p'o'ola'antik u nu'ukulo'ob. Tin júuntartik u p'o'i', kin bin in p'o'e'. Kin juch'ik u juuch'. Kin pak'achtik, kin chupik ja' ti'. Kin limpiartik u tanaj. Ku ts'o'okole' kin luk'uli'. Le kan luk'uken te' tanaj beya', le orako', óotsilo'on. To'one' mina'an to'on. Teene' mina'an teen yéetel in wíicham. Mina'an teen tumen táant in joók'ol u páayile'. Todavia mina'an to'on. Kan luk'ukene' tu síik teen manteca. Tu síik teen fab. Tu síik teen jabón. Tu síik teen centavo. Tuláakal tu síijik teen le nojoch máako', tumen tin meyaj, tumen tin meyaj, tin meyaj beyo'. In wíicham teene' ku bine', ku bin ch'a'aj si' ti' le nukuch máako'obo'. Ku meentik kex óoxp'éel viaje si' utia'al u tóoko'ob tumen ts'o'ok u ch'íijilo'ob. Le nojoch máako' leti'e' ku sáastal ku máan día ti' yaan te' jool le corralo'. U ch'a'amaj junxóot' che', je'ebix u yokol le wakaxo'obo', tu yilik túun. Leti' kala'antik. Ku máan día ti' yaani', le nojoch señorao'. Ahora le u yíichamo', ku bin ich kool, pero leti'e' ku p'áatal te' joolo'. Buka'aj nukuch wakax ku máan tu tséel, ma'atech u méenta'al mixba'al ti'! Leti' atendertik le wakaxo'obo'. Ya'abach wakax yaan ti'. Pues mina'an tiempo u meentik ba'al u jaantej, le yaanik ikil u atendertik le bajun wakax ku yokol beyo'. Leti'e', mina'an tiempo casi u meyaj. Tarde tak u beetik ba'al u jaantej. Le meentik túune' uts tu t'aan in bin in meent ba'al u jaantej, tumen le kan taake', ts'o'ok in meentik ba'al u jaantej. Ku ya'alike': -Je'el in máatikeche'.- Ku ya'alik: -Tuláakal ba'ax yaan teene', kin p'atik te'ex kan kíimiken.- Pero to'one' ma' t aceptartaj. A wojel wáaj ba'ax tu síijaj to'on? Chéen jump'éel ts'oon. Jump'éel recuerdo jp'áat ti' to'on, tak walkil ts'aka'ana'. Jump'éel ts'oon tu síijaj ti' in wíicham. Ku ya'alike': -Kin síik teech.- Hasta ku ya'ala'al ti': -Yéey u mejoril le ts'oono'.- Ma' tu yéeyi'. Ka tu ch'a'aj chéen juump'éel laabe', u p'áatal tak walkila'. Tumen kan xí'ik te' ts'oono', kan u ts'on juntúul kéeje', ku bisik jump'éel pierna ti' le nojoch máako', jump'éel pierna túun, puro bey, puro bey. Je'elo', le ka'aj kíimo'obe', le ka'aj kíinsa'abo'ob kin wa'alik teecho', le ka ok ilbil le najo', mixba'al. Láaj bisa'ab tuláakal le ba'alo'. Bisa'ab le ts'oono'obe'. Bisa'ab le taak'in tuláakalo', je'el buka'aje' láaj múulku'uch bisbil. Mixba'al p'áat. Láaj ch'a'aj le taak'ino', buka'aj taak'in yaan. Jach láaj bisa'abij mixba'al p'áati', jach chéen le wakaxo'ob p'áato', chéen úulumo'ob, chéen k'éek'eno'ob, chéen ba'alo'ob. Ka ko'ono'ob, ka uya'ak u tuukulta'al u kaxta'al le máako'ob kíinso', míin ma' chu'uki'. Despues míin dos años ka jchu'uk le máako'. Le máak kíinso'obo' ti' u taal, ti' u taal te' baanda, xKa'akalil5 bin. Jach le máako'ob kíinso' ku ya'alik Ka'akalilo'ob, yéetel juntúule'e wa túun Sotuta bix u taal le juntúul le máaka', te' baanda beya'. Jaaj, ti' u taal le máako' kíinso'. Es que ku taal le máako'ob náajal tu yiknalo'oba', ojela'an bix ichil u yotocho'ob. Ok ku taalo'ob kooli'i. Ku taalo'ob ku meentik. Tumen le nojoch máaka' ku beetik docientos kool, trecientos kool. Ya'abach kool ku beetik. Le o'olale' le máako'oba' ku taalo'ob náajali', ku taalo'ob u náajal. Ku meentiko'ob jump'éel meesi', je'el buka'aj k'íine' ti' ku meyajo'obi'. Pero mientrase', ts'o'ok u yiliko'ob bix anik tuláakal, ka jtaalo'ob. Jach chéen úuch u taal u yilo'obe' ka tu kíinso'obe'. Tu kíinso'ob leti'ob. Le máak kíinso' ma' durarnaj u vidae'. Míin jach dos años ka jkíinsa'abi', ka jkíinsa'abi'. Ts'onbil xan meenta'abij. Ti' u k'ab bin, ti' u xno'oj k'abil beya', ti' jts'o'oni'. Leti' ka tu láaj a'alaj. Antes ti' u k'uchul oora, ka tu ki' láaj a'alaj. Tu láaj a'alaj bix úuchik u beetik. Bix úuchik u kíinsik le animáao'. Leti' kíinsej. U yóok'lal u ayik'alil máake', ku luk'sa'al u vida máak. Yóok'ol u ayik'alil máak, ku kíinsa'al máak. Je'elo', le animao' bey úuchik u láaj ts'o'okol ti'. Tak u yaalak'o'obo', ka p'áat chéen ti' le u sobrinos, chéen ti' áabilo'obo', listo. Ka láaj ko'onij, ka ts'o'ok beyo'. Beora' p'aatal jach chéen nomas jump'éel k'áax ku ba'ate'elta'al, te'ela', te'elo'. Le waya' suunaj ejidoe'. P'áat utia'al ejidoil túun, ejido beora'. Beora' p'áatal chéen jump'éel k'áax p'áatal te'elo', pero láayli' jenak walkil, ma' táan u t'o'oxola'. Ma' táan u béeytal, láayli' táan u ba'ate'eta'ale', nojoch k'áax le p'áatalo'. To'one', bey u formail okiken way ichilo'oba'. To'one' ka oko'one', óotsilo'on. Juntúul máak mina'an to'on mixba'al. Es que in wíichame' tu kanaj jump'éel vicio. Desde ka oken tu yiknale', jach ku jats'iken. Jach ku loxiken. Kan taalake' táan u jats'iken. Le in wich beya', ku la'ala'ajik tak in chi' ku la'ala'ajik, kex tumen mixba'al kin meentik ti'. Kan taake' táan u jats'iken. Tumen leti'e' tu kanaj jump'éel vicio, bix u yala'al teech, chéen leti' u vida. Je'elo', u ts'o'ok ka in wa'al teeche', le tiempo táan u meentiko', kan taake', táan u jats'iken. Kan taake' leti'e' jaats', golpes. Tak in mejen paalal le líik'ilajo'obo', jach ku ja'aja'ats'ik. Pero y después ti' le je'elo', jump'éel tiempoe' Jaajal Diose' tu yilaj k vida ti' yaano'on, ti' jump'éel sufrimiento, mina'an to'on. Yaan oora óotsilen yéetel in mejen paalal, mina'an tak utia'al k jaanti'. Teene' ma' chéen ka in wa'ali', kin bin meyaj. Kin bin náajal kex tumen ko'olelen. Le kan in wila'aj mina'an, teene' kin machik in beele', kin bin. Yaan juntúul in tío te'ela', ayik'al xan, kin wa'alik ti'e': -Tío, yaan wáaj teech meyaj in meentej, yaan wáaj teech jooch in meentej?- Ku ya'alik teene': -Yaan. Wa a k'áat meyaje', meyajnen. Yaan teen ja'ats' xtóop', yaan teen ja'ats' k'úum, yaan teen jooch-. Kin júupul jooch. Le kan ts'o'okok in júuntartike', kin nikkúunsik in jooch beya'. Yaan oora le bey u taal, u láaj u yilo'. Kin wa'alik ti'e': -Ko'ox a wilej, ts'o'ok u ya'abtal in jooch!- Ts'o'ok in náajal jooch, ku bo'otiken. K náajaltik nal ti'. K náajaltik bu'ul ti'. K náajaltik iib ti'. Teen kin bin ilik yéetel in mejen paalal. Le oorako', como kin meentik jump'éel olla atolillo, kin meentik, in pak'achtik u yo'oche' kin bin. Kin ch'a'ik u k'áano'obe', kin bin. Kin k'axik te' tu'ux yaan u paasel le nojoch máako'. Kin k'uchule', teene' kin júupul te' meyajo'. Je'el ba'ax oora bíin suunakene'. In máanja'anen meyaj, ma' chéen táan in wa'aliki'. U yojel tak le nojoch máako' bix in máan meyajo'. Ma'atech in je'elel. In meyaj teene', ma'atech in je'elel ti' tuláakal meyaj beyo'. Je'elo', le ka xu'ul in máan ti' koolo'obe', ka tin ch'a'ajo'oltaj, puro wak' k'áan, wak' k'áan. Puro wak' k'áan, wak k'áan, ku náakal in wool. Kan in chúukpajal in wak' k'áan, jump'éel quincena, diez k'áan kin wak'ik, kin k'ubik. Le kin bin in maan in mercancía. Kin bin maan tuláakal ba'ax k'a'abéet teen, que ixí'im, que bu'ul, que tuláakal ba'ax k'a'abéet teene' kin taasik. Kin ka'a júupul wak' k'áan JORGE: Pero, te' Petoo' ka bisik? AURELIA: Jum, ma'. Way ku taal ch'a'abil teen, jaaj. Way ku taal cha'abil teen. Kin k'ubik. Náak in wóol ti' le je'elo', ka jo'op' in wak'ik túun teeni'. Ka jo'op' in meyajtike', kin bin in konej. Kin wilike' más ku p'atik teen. Le ken in maan… ken in meent cuatro wa cinco k'áane', kin bin in konej. Tuláakal le Peto in láaj máanja'anen tu kaajil. Kin láaj máani'. Le kan taakene', kin taasik dos mil, kin taasik tres mil. JORGE: Ka beetik algo. AURELIA: Jaaj. Kin máan beyo'. Ku juntar in chan centavo. Náak in wóol te' ich koolo'obo', ka jo'op' in kaxtik uláak' ba'al in meentej, jaan. Je'elo', kin wa'alik ti'e' beyo', beyo'. Ka bin manik in chan mercancía, in manik jumpíit' ba'ale'. Kin manik tuláakal. Puro beyo', beyo'. Je'elo' chéen kan tin wilej, ts'o'ok in chan juntartik jump'íit ba'alo'ob. Le kin konik ka wilik beya'. Chéen ti' wak' k'áan u taal, jaaj. Le in táan taanaj yaan je'el ka wilik je'elo', ma' crertik chéen ti' chan wak' k'áanil taalja'an. Kan xi'iken ti' tejidos, como yaan in hija yéetel juntúul óotsil in wilibe', Rocio', le bix ta wilaj taal te'ela'. Je'elo', ku júupulo'ob wak' k'áan óotsilo'obi', teene' kin tejer. Le kan in meentik jump'éel tejido, buka'aj ts'aapaba, kin bin in konej. Tin konik in tejidoe', táan in konik k'áan. Le kan taakene' kin juuntartik u tojol. Tin jun beyo' tin meyaj, tin meyaj...jaaj in wojel tejer, clasesil tejidos tejidos kin meentik. Kin meyajtik tejidos. Je'elo', le kan ts'o'ok in meentik le tejidos, bey túun ku ya'ala'alo', chéen bix úuch in kanik. Tin manaj jump'éel tejidos beya', ka tin wilaj, ka jóop' in pa'ak, y despuese' ka jo'op' in meentike'. Kin meyajtik. Tin kanaj tejer, tin kanaj. In wojel le xóokbilchuuy beya', chéen ba'ale' mina'an tiempo teen. Je'elo', le ka tin juntartaj jump'íit chan centavo, je'elo', oora tu chan koon, pak'aj jump'íit iike' listo, ti' meyajpaj le naj je'elo'. Yáax in wotoch je'el le najo', yáax jump'éel in tanaj je'elo', jaaj. Leti' le tin meentaj je'elo'. Ya'ab meyaj kin ts'aikinbaj in meentej. Pues gracias ti' Jaajal Dios, kin jóok'ol yéetel. Kin wa'alike', hasta yaan oora, kin wa'alik ti'e': -Jach óotsilen. Mixtu'ux in ch'a'ik centavo kan sáasak.- Pero kin wa'alik ti': -Mina'an teen, mix tak utia'al in jaant yéetel in mejen paal.- Kin wa'alik ti' le paalo'obo': -Il a wilej paale'ex,- ken ti', -Jaajal Diose' mixba'al dificil ti', pero mix jump'éel día p'áat ma' k janal, yaan u síik to'on ba'al. Yaan oora kex yaan oora mina'an, jach mina'an. Chéen kan k ile', Diose' ku síik to'on ti' le díao'. Jaajal Dios ku ts'aik to'on.- To'one' tak úuchuk u cambiar in vida yéetel in wíicham. Úuchik u creertik Jaajal Dios, úuchik k creertik u palabra Jaajal Dios, ka jk'uch jump'éel Santo Evangelio ichilo'one'. Bey úuchik u yaantal jump'éel cambio ti' in wíichamo'. Tumen in wíicham leti'e', ma' táan u béeytal in cambiartiko'on. Ma' táan u páajtal k a'alik u nu'uk ti'. Tak u tíos ku taal a'alik u nu'uk ti', ma' tu béeytal. Ma' tu yaantal jach jumpuli', ka yaanak u tuukultik u tuukul ma'alo'ob. U taak'in kaxtike', chéen bey u bisiko', chéen bey u bino'. U jaajil kin wa'alik teeche', yaan kex óoxtúul ko'olel ku ts'aik ti'e'. Teene' in wila'aj bix in…ma'atan. Teene' in wila'aj bix in mantenertik ichil in wotoch. Letie' tu kaxte', bey u xupiko'. Tu kaxtike', ba'ax túun kan taake'? Jaats'. Kin wa'alik ti'e': -Ma' je'ebix le ko'olelo'ob bejla'a'- ken ti'. Kan ja'ats'ake', bin ken u meentej,- ken ti'. -Pero to'one', ma',- ken ti'. -Tin soportartaj, tumen beora tin láaj nojochkíinsik in hijos,- ken ti'. Siete in paalal ts'o'ok in nuukkíinsik, kin nuukkíinsike'. -Ts'ae'ex gracias ti' Jaajal Diose', hijos, tumen tin nuukkíinte'ex,- ken ti'. -Tumen wa yaan ko'olel ma' jets'a'an u tuukule',- ken ti', -kan u yila'aj táan u ja'ats'ale', ku machik u beele', ku bin,- ken ti'. -Mientras que teene',- ken ti', -bix túun ken u meent in mejen paalal? Yaan u p'áatal chéen bey kun máano'ob,- ken ti'. Le o'olale',- ken ti', -beora' gracias utia'al ts'o'ok in láaj nuukkíinsike'ex beora'.- Ti' siete paalal tin tséentaj, cuatro xíib, óoxtúul ko'olel, óoxtúul ko'olel, tin tséentaj. Aparte kíimo'ob teen xani', yaan kíimlaji', jaaj. Kíimla'aj teeni'. Wa kuxa'an in paalale', míin dieciseís, wa diecisiete in paalal. Chéen ba'ale' ya'ab kíimi'. Je'elo', yo'olal le Santo Evangelio ka tu creertaj Jaajal Dios yo'olal in hijo Maximiliano jach k'oja'anchaj teeno'. Yaanchaj jump'éel sufrimiento ti' jump'éel k'oja'anil. Ma' ts'a'ak. Mix juntúul doctor oki'. MARCELINO: Ucha'an teen jump'éel volada xan beyo', pero edad de diez años. Lelo' úuchben… úuch, ma' sáam. De diez años yaan teene'. Ka jbin in tío, don Pil Puc, te' banco te' banda te' unidada', ti' ku kanani'. Ka bin leti'e' ka jo'op' u bisa'al u… bueno, ku bin leti'e', ku pejkúuntik u p'óok yaanal u k'áan, ku luk'sik u pantalone', ku pejkúuntik u camisa, ku p'áatal chéen yéetel u trusa beyo'. Pero chéen de repente, le ka aaje', mina'an u camisao', bisa'abij. Ku ya'alike': –Máax túun? Si ti' tin pejkúuntaj te'ela', no puede ser de que ka okok máak yaanal ookole'. Utia'al ka ookolnake', yaan u láaj bisik tuláakal.- Pero ma' le caso' je'elo'. Todavíae' káajak u bin te' banco' beyo', kanano'. Despues túune', ka tu ts'aj cuentae', tak u p'óoke' ku náachkúunsa'al ti'. Ma' utia'al ka bisa'ak, jach bisa'aki', pero ku luk'sa'al tu yiknal. Ku ya'alike': -Báan túun le je'elo'?- Chéen de repente ka jo'op' u tsikbaltik túun. Wey taal, wey kaaje', ka jo'op' u tsikbaltik. Ka a'ala'ab ti'e' mejen aruxo'ob. Ku ya'alike': -No puede ser.- Ku ya'alik: -Si teene' ti' yaaneni', pero ma' in wilik u bisa'al. Si kin wenel, ku weensiken. Pero chéen de repente.-Ku ya'alik beya': –De por sí, ma'. Teen, yaan in p'áatal ma' in wenel, ka in wil ba'ax oora ken taake', u ch'a'ik u bisej.- Ma' utia'al ka u náachkúunsi', pero ku luk'sik te' tu yáanal u k'áano'. Ka jo'op' u ya'alike': -Yaan u p'áatale' ma' in wenel.- Ti' yaani', ti' yaani'e'. Mun ts'aik cuentai', ku wenel. Le kan ka'a aajake', mina'an le je'elo'o'. Ts'u ka'a luk'sa'al ti'e'. Ts'u ka'a bisa'al ti' táanxel tu'ux. Ku ya'ala'al túun ti'e', tumen u compañeros despueso', ka jo'op' u ya'alik ti' ba'ax u yúuchul ti'ob. Ku ya'alike': -Pues es que mejenitos. Mejen mejen ba'alo'ob ku taalo'ob ti' a wáanale', beya', beya', beya'.- Ucha'an teeni', pero úuchi'. Te' mismo lugaro'obo'. Pero sin embargo, te'ela', leti' ku yúuchul teena', leti' ken in tsikbal te'ex. Je'elo', ka tu ya'alaj teen in tío Pil: -Pues si teene' ma' in creertik. Tak beora' ma' in creertik, de que ba'ax le ku… -Yaan,- ku ya'ala'al ti'. -Chéen ba'axe', teeche', mun ts'a'abal teeche' ka a wilej, tumen iik'. Mejen máako'ob beeytako'oba'.- Wa posiblemente leti' t ilaj te'elo', beytako'oba'. WILFRIDO: Tu'ux ta wilaj lelo'? MARCELINO: Te' Playao'. WILFRIDO: Playa ta wilaj? MARCELINO: Playa, jaaj. WILFRIDO: Veinte centímetros…? MARCELINO: Jach cuando más beytaka', jach veinte wa quince centímetros. Pero leti', te'ela', ti' ucha'an te' tin tío Pil, te' banda… jaaj weya', te' ucha'an te' je'elo'. Ka jo'op' u náak u yóole'. Ka jo'op' u k'uuxil túun. Tumene' totalmente, ma' utia'al ka bisa'ak ti' náachi', pero ku luk'sa'al ti'. -Ba'anten túun ma' in wilik teen?- -Tumen ma' ts'a'an teeche', utia'al ka a wil teech. Chéen ta báaxta'al. Mientras mas ka k'uuxile', mas ku beeta'al teech a wóolal, utia'al ka páatake' u yila'al tu'ux kan náakal teech mismo.- Pero en verdad de que, mayormente, ma' béey u yilik leti'. Mixba'al. Ti' je'elo', ti' epocas je'elo', ma' tu yilaj mixba'ali'. Náak u yóol u ch'úuktej. Mejor ku weensa'ale', y no ku yilej. Ma' túun juntéene' ku ya'alik teene', ku ya'alik teen, ku tsikbaltike': -Ko'oxi',- ki teen. -Ko'ox a wilej,- ki. -Tal vez, como paaleche',- ku ya'alik, –tal veze', teeche' man wenel. Tal vez a p'áatal.- Pero beya', beya', bey ku beeta'al teen. -Ko'ox túun.- Ka bino'on te' banco te' tu'ux ku jóok'sa'al le materialo', ka bino'oni'. Pero paalaltako'one', ba'al. Si le ba'ala', si ma' chilako'one', ts'o'ok k wenel hasta to'on. Jaaj, le kan káajako', tun tsikbaltiken in tio. Túun tsikbal. Je'elo' le kin wenel. Le kan sáasake', en verdade' kin wilike' mina'ani'. Mina'an u chan p'óok ku p'atik tu yáanal u k'áano'. U ts'ooke', tak u xaanab ku bisa'al. Mun náachkunta'al, cuando mase', Wil, jach diez metros wale'. Pero chéen tu meenta'al u yóolal beyo', ka páatak u yilike' ba'axi'. Tumen leti'e' ku k'uuxil. Ka páatake', ku ya'alike': -Pues bix u formail túun? Si teene' kin xachkinbaj in wilej, pero ku weensiken,- ku ya'alik. -Ma' utia'al ka in wili', wale',- ki. -Ba'anten ma' in wilik?- ku ya'alik. -U ts'ooke', ka jo'op' u jats'ikeno',- ku ya'alik. Tumen tu pooch'il, tun pooch'il leti' beyo', ku bisa'al beyo'. -Pues bix túun u formail? Ba'axten o'olal túun?- Pero le úuch u pooch'ilo', ka jo'op' yu'ubik bey tun ja'ats'al túune'. Bey wayak'bil u beetike'. Pero táan bin u yúuchul ti' en verdadilo'. Mun ts'a'abal u na'atik ka jach p'i'ilik u yich ka u yil ba'axij. WILFRIDO: Bix u ya'alaj ti'e'? Bey je'ebix, bix u ya'alaj... bey táan u wenele', pero ma', ma'. Ta tuklik bey ma' ta wenele', pero táan a wenel beyo'. MARCELINO: Exactamente. Ma' ts'a'an ti'ob utia'al ka u yil leti' beyo'. Tumenele', puede ser de que wa ka u yile', ku ya'ala'ale', je' bin u chu'ukul tumen u yiik'ale'. Tumen le mejen iik'o' mejen ba'alo'obo'. Pero falta tu'uxi', tu'ux ku jóok'olo'ob, tu'ux yaan u yotoch. Sino que yáanal múule', ti' ku yokolo'ob, leti'obi'. Wa yáanal jump'éel tuunich, ti' ku yokol u ta'akuba'obi' leti'obi'. U yotocho'ob leti'obo', yáanal le tuunicho', jóojochil le tuunicho', ti' ku yokolo'ob yáanali'. WILFRIDO: Le kan u ya'al u sáastal wa tu áak'abil? MARCELINO: Ma'. Le jach cuando más, in wa'alike', yaan kex las doce áak'abe' ku beetiko'ob le je'elo', ma' de k'iini'. Ma' de k'iin ku beetiko'ob le je'elo'. P'is u yáak'abtale', ku jóok'olo'ob leti'obe'. Mun beetiko'ob teech k'aas, jach demasiado utia'al a cuerpo wa bix u formail. Chéen bey jump'éel báaxal ku beetike', báaxal bey juntúul chan xi'ipal yéetel u yéet paalile'. Bey aniko'ob leti'ob. Pero wa ka a wa'al ti' ka… mas ta pooch'ile', mas tu fregratikecho'. WILFRIDO: U k'áat u ya'ale' de k'iine', ma' tu yila'al. MARCELINO: Ma' ta wilik. Ju náakal a wóol a wile'. Pueda ser de que je'ex t ilil le te'elo'. WILFRIDO: Tu'ux ta wile'ex? MARCELINO: Te' Playao'. WILFRIDO: Quintana Roo. MARCELINO: Quintana Roo, lelo' sí. Pero bey túun le ku ya'ala'alo', te' ich le sajkab, tu'ux yaan banco ku kananta'al le ya'abach maquinao', ku bin juntúuli'... WILFRIDO: Juntúul xi'ipal…? MARCELINO: Juntúul nojoch máake', ku bin u kanantej. Pero le kan áak'abchajak bin u yoraile' tu ch'i'inil. Tu ch'i'inil. Chéen tu ch'i'inil. Ku yu'ubik u tsa'ayal. Ku jóok'ol te' ich le bolqueteo', mixba'al ku yilik. Ku ya'alike': -Báan túuni'?- Ka jo'op' u tsikbaltik ti' u yéet meyajo'ob, ba'axi'. Ku ya'ala'al ti'e': -Xi'ipal,- ku ya'ala'al ti', -le je'elo',- ku ya'ala'al ti', -tumen a tercoil, a sen pooch'ilo', le beetik u beeta'al teech.- -Teene' yaan in bin ti'. Le ken ts'o'ok a turno ti' le semana', kin wokol teeni'i.- WILFRIDO: Máax túun a'alik lelo'? MARCELINO: Leti'e' ichil le bolqueteroso'obo', uláak' bolquetero a'al ti' beyo'. Ku ya'alik ti'e': -Pues sí teene', sí chéen tin máan te'elo', tu báak'paach kin wu'uyik. Kin ka'a chitale', ku ka'a yúuchul le ch'iin ti' le bolqueteo'. Ku ch'i'inil. Ku tsirin le bolquete ch'i'ino', pero ma' in wilik mixba'al.- -Chéen sajakech, xi'ipal. Mismo a sajakil, leti' kíinsikecho'.- -Ma'atech. Kin wu'uyike', kin jóok'ol, pero min wilik mixba'al.- Entonces, ku ya'ala'al ti': -T meent jump'éel ba'al. Ti' le semana je'ela', a turno; tu uláak'o' ku tocar teeni', ka in wil wa jach en verdad, ma' chéen ta tusiko'on wáai'.- -Pues ma'atech.- Le ka j-ok uláak' semanail, ka a'ala'ab ti'e', ka okok uláak' juntúul. U peoril ku beeta'al túun ti' leti', tumen mun creertike' wa leti' le ba'ax ku ya'alik juntúulo'. Ka jo'op' u ch'i'inil túun más fuerte. U ch'i'inil, u ja'ats'al tak le bolquete ku yu'ubiko'. Ku ya'alike': -Pues si le je'elo', je'ebix ku ya'alik le máaka', jaaj. Pero báan túun?- Ka túun taal juntúul u más nojoch máake', ka a'ala'ab ti'e': -Xi'ipal, le ba'ax ka beetika', le ba'ax ka tuukulke'exo', existido. Yaan. Mejen ba'alo'ob, mejenitos. Pero yaan u podero'ob leti'ob mismo. Iik', iik'il aniko'ob. Pero ku convertirkuba'ob xane' tu'ux ku bin u p'áatalo'obo'-. WILFRIDO: Bixij beyo'? MARCELINO: Tu'ux ku... tu'ux ku... kan luk'uko'ob, ts'u beetiko'ob le je'elo', ku bino'ob tu yotocho', je'ebix bin… tak tsikbale', to'one' cada unoi'. WILFRIDO: Le kan ts'o'okok u beetiko'ob, leti'e' o'olal ti' máak, ku kaxtiko'ob… MARCELINO: Ku kaxtiko'ob tu'ux… u ka'a bino'ob le tu yotocho'. WILFRIDO: Je'elel? MARCELINO: Ajá, je'elel. Pero juntúule', le túune' le k'aas loco bin, le jach mas jach u ts'o'oko', leti' túun tu yilaj túun. Ts'a'an ti' wal xane'. Ka tu ya'ale': -Pues…- Ka'atúul ts'u máani', u yóoxtúul leti'e'. Mas jach loco u yu'ubikubaj beyo'. WILFRIDO: Mas ko' yóol. MARCELINO: Entonces ka jo'op' u yu'ubike' u ch'i'inil, u ch'i'inil, u ch'i'inil. Pero ts'a'an ti' wale' utia'al ka u seguertej. Tun yilik bey wa u bin jump'éel ju'une'. Despues ts'u seten mak'a'anta'al le ba'ax ku beetiko'obo', ka jo'op' u yilik tu'ux ku bin. U juultej. WILFRIDO: Pero, ba'ax ku yilik? MARCELINO: U juultej le chan bulto. Pero je'ebix u yilike', chéen bey jump'éel u yoochil. Jump'éel, jump'éel ba'al ku k'áatal ka'anale', bey u bin u bino'. Ma' tumen wa jach directo tun yiliki'. Ka jo'op' u bin u seguertej, u seguertej. Le túun jump'éel parte tu'ux ma' buldoceado, yaan jump'éel xjomol sajkabi'. Pero quién sabe desde ba'ax k'iin, úuchben ba'al. Ma', ma' leti'e' actual aniko'on, to'on meenmilo'. U yotoch túune'. Ka tu ch'eenete', ku ya'alike', ku ya'ale': -Ti' j-oki'. Pues ma' xan táan in p'atik beya', chéen beyo'. Yaan in bin in wil sáamal. Yaan in bin in wilej sáamale' wa en verdad ti' yaano'obi', kéen sáasak beyo'.- Le ka sáaschajij tu uláak' k'iin, ka tu ts'aj míin las dieze', ts'o'ok ba'ax ku beetik, ka k'a'aj bin ti'. -Pa'atik in bin in wilej te' tu'ux náak le letie', le ba'ax tin wilaj ook'najeake'.- Ka'a bine'. Ku yilike' éek'joch'e'en, ka ka'a suutnaje' u ch'a' u foco bin. Ku ch'a'ik u foco, ka jo'op' u julik beya'. Si ma' sen taamtak tu'ux yaano'obi'. Mejen ba'al mejenitos béeytaka'. Chéen bey mejen muñecos wa'alakbalo'obe', mix péek ku beetiko'ob. Bey mejen k'ate'. Wa'atal aniko'ob, ma' chilikbali', nakakbal bin. Bey, bey ka kulakech, ka naklakeche', bey aniko'ob leti'obo'. Mix péek ku beetiko'ob. Ku ya'alike': -Pero si, wa ook'in tu ka'a beeta'aj teene', lo que sí in ts'o'oksike', yaan in ts'o'oksik-. Ka tu tuklaj bin u ya'alik. Tu tsikbaltik to'on, xan ti' le u láak'o'ob beyo'. Ka tu ya'alaj to'on. Ku yáak'abtale', ka ka'a tocarnaj ti' leti', más u fuerteil le u ba'axo' ku beeta'al ti'. Tun ch'i'inil te'elo', tun chi'inil te'elo', tun chi'inil te'elo', tun ch'i'inil. Mun kaxtik tu'ux, máakalmáake'. Kéen u yil jach en verdad ba'axij, tu'ux yaan. Tu sáastal tu uláak' k'iine', bey ts'o'ok u máak'anta'al ti'o', ka bine', ka tu manaj bin... ka tu ch'a' le cartuchoso'obo'. -In destruirko'obe', ka páatak u xu'ulul leti'e' u beetiko'ob ruido ti' le noche máax kun p'áatalo'-. Taak u wak'ik le bomba ka u yile' ku xiixkuntej, tumen a'ala'ab ti'e' ma' u machik. WILFRIDO: Máax túun a'al ti' ma' u machik? MARCELINO: Mismo leti' ichil ti' uláak'o'ob, mas u ch'ija'anil, u viejosilo'obo', a'al ti' ma' u machiko'ob. -Tumen puede ser wa ka a mach, ka a lúubse', wa ku bin a sáasil.- Ka tu ya'alaj: -Pues ma' táan. Pues, pero yaan in beetik le ba'ax in tukulma', yaan. WILFRIDO: Como ma' jach tu yóol yaani'… MARCELINO: Si tin wa'alik teechi, leti' jach taj... leti' taak u yilik bix u forma u destruirtik, pero ma'. Ka tu machaj leti' el cartucho. Ka tu bisaj ka'ap'éel. Ka tu lapaj bin ti'. Le ka tu yu'ubaj u wáak'al le ba'alo', calculartik ts'o'ok tak u máan bin u buuts'il yo'olal u páataj u yiliko'. Le kan bin u yile', ka bin u yile', u xéexet'aj, xéexet'aj. Ka luk'e'. -Jáaj, tin fregartech. Ma' táan a ka'a suut a beet lo'ob to'on.- Despuese', ka ka'a bin, ts'u tardetale', leyli' intáctico leti'obe'. Le tu yilaj de que xíixchaji', xe'et'pajo'ob. Pero tardeile', ka ka'a bin u yilej de que ba'axij túun, wa láayli' existido wa bix u formae'. Leti' caprichoso nomás. Chéen u yóol u jach u yilik ba'ax ucha'an, ba'ax le tu beetaj mismo'. Le ka k'uche', ku yilike' ti', náakunnáak láayli'e'. Ti' kuliko'obo', intáctico. Mixba'al ucha'an ti', mixba'al ucha'an ti'. WILFRIDO: Le o'olal ku ya'ala'ale' míin jaaj iik'. MARCELINO: Iik'. Ka tun bin túune' ka tu ya'alaj ti' le nojoch máako' ba'ax ts'u beetik ti'. -Locoecho',- ku ya'ala'al bin ti'. -Tumene',- ku ya'alik ti', -Wa leti'ob u yóol u yóolalo'ob u beet teech jump'éel loobe', yaan u beetiko'ob teech. Wa ku p'atkecho' paralítico, wa ku luk'siko'ob a wu'uyik t'aan, wa ku luk'siko'ob a vista. Pero es que yaan poder ti', leti'obe'. Je'en tu'uxe', ju bino'obe', ju jóok'olo'obe', leti'obe' beya'.- WILFRIDO: Oye don Mas, kin wu'uyik u ya'ala'ale' le aluxo'obo' beetbil, beeta'aniko'ob. A wojel wáaj, a wu'uymaj wáaj u ya'ala'al? MARCELINO: Pues en verdade', Wil, ma' in wu'uymaj u ya'ala'ali'. Bueno, puede ser de que teen in wu'uymaj jump'éel tsikbal tu yo'olal le je'elo', de que tu épocas le máax meentmil le múulo'obo'. WILFRIDO: Tumen le múulo'ob ka wa'aliko', ma' chéen múuli'. MARCELINO: Ma' chéen múulo'obi', tu'ux líik'sa'ano'obo'. Tumen teene' in wilmaj leti' le jach en verdad tu'ux kin meyaj, Wil, tu'ux kin meyaj. In wilmaj jach bix u formail yaan te'elo', óoxp'éel aniko'ob le múulo'. Óoxp'éel t'o'ol, jump'éel beya', jump'éel beya', jump'éel beya'. Pero desgraciadamente le orak je'elo', tun beeta'al le carretera tak te' Escondido, tak te' beyo'. Ti' k meyaji'. Lelo' jach in wilmaj leti' u desbaratarta'al tuláakal le tuunichil le múulo'. Pero utia'al u beeta'al le carretera. Despues túune', ka jo'op' u k'óoya'al tumen juntúul Tarzán, ku ya'ala'al ti'. Juntúul nojoch máak. WILFRIDO: Le nojoch máako', ku ya'ala'al ti'e' Tarzán? MARCELINO: Tarzán u ya'ala'al ti', pero chéen apodo. Pero nojoch máak. Si tu juun ku meyaj leti'i'. Mina'an uláak' u núup leti'. To'one', óoxtúulo'on, cuatro'on k much'ikkbaj. Pero letie' tu juun ku meyajtik lelo'. Ka jo'op' u k'óoyik yéetel pico, ku k'óoyik yéetel pico. Chéen jump'éel época leti'e', le tarde t ilaj de que tun meyajo', luk'i'i, ka ka'a taal chital. WILFRIDO: Tu'ux bin chital? MARCELINO: Te' tu'ux le galerón ti' yaano'on, tu'ux yaano'on, tu'ux k je'elo'obo'. Pero de repente le ka sáaschaje', leti'e' mina'an. Mina'an. Tu ch'a'aj u mochila, bin tu beetaj. Pues yaan ba'ax tu kaxtaj bey te' lugaro' wale'. WILFRIDO: Pero je'ebix a wa'alik como chéen tu juunalo'. MARCELINO: Chéen tu juunal ku meyaj leti'. Pero tu'ux tu k'óoyaj beya', beya', si tu jóonk'esaj, Wil. Úucha'an, in wilmaj je'elo'. Yaan u escalerasil beya'. WILFRIDO: Yáanal… MARCELINO: Le tuunich, le lu'um, bey yáanal… yaan pilastrones ts'a'am te' beytako'oba'. WILFRIDO: Pero ma' aluxo'ob ila'ab te'elo'. MARCELINO: Ma', mixba'al yo'olal le je'elo'. Mixba'al ila'abi'. Chéen ku ya'ala'ale' que yaan. Yaan, pero ma' ocasionar k iliki', mix k u'uyik u ya'ala'al beyo'. Unico ba'ax úucha'an ti' te' je'elo', pues le je'elo'obo' yaan máax meentmil, pero mas jach úuchbentako'obo'. Úuchben úuchben maayao'obo', en verdado'. Tumen le k tsikbaltik to'on maaya, ma' maayai', amestizado. Xa'ak'paja'an, junbúuj maaya, junbúuj castellano. Oka'anik le je'el beyo'. Ma' jach maayae'. Le maaya' ma'alob, mas jach talam u expresartikubaj. Le máax u yojele', pues ma'. Pero le máax ma' u yojel jach en verdade', ya'ab u formas y mun páajtal u ya'alik máak tu beel. WILFRIDO: U'uyej Don Mas, tsikbal xan, tsikbalt tak xan ti' le nojoch máako'oba' juntéenake' ta tsikbaltaj teen. Yaan jump'éel ba'ax úucha'an teech, le ka wa'alik bey táan a bisa'al, tumen… bueno ma' a wojel ba'axij. Entonces teeche' a tuukultike' es que u yuumil k'áax. Bix úuchik le ba'al je'elo'? MARCELINO: Le epoca je'elo', pues mas chan... bueno, ma', bix jin wa'alik teeche'. Ma' jach yaan teen que jach en verdad, yaan kex quince años teen ka úuch teen le je'elo'. WILFRIDO: Ba'ax le úuch teech, teechi'? Más o menos, ba'ax úuch teecho'? MARCELINO: Pues teene', pues bino'on… teene' kin bisik in tsíimin, como yáan jump'éel potrero bey meena'an ya'ab ich su'uko'. Ya'abo'on yaan, míin kex diez máax ku bin u jáalsunt u tsíimini'. Ku bisa'al tsíimino'ob utia'al k'axbili'. Ti' ku jáalsumi'. Ti' ku janalo'ob beyo'. Pero le orajeako', juntúul nojoch máake', don Sil Ak'e le a k'ajóol, kuxa'an tak bejla'e', ti' yaan te' banda'. Como ya'ab u locoe' tin wéetele' yaan k'iine' le kan k'uchukene', ku ch'i'inch'i'iniken yéetel tuunich. Chéen túun u ja'asik in wóol. Pero en verdade' le tin tuukultaj xan. Le ka k'uchen te' tu'ux yaan in k'axik, le kin k'axike', jíirin!! -Éey! Táan wáaj a ja'asik in wóol?- teen a'alik ti'. -Ma' táan a ja'asik in wóol, hemano,- ken ti', -si teene', chingonen.- Puuum! Ku ka'a ch'iine'. Kin ka'a paktik beya', mixba'al. Tin wilike'. Ka tin suut in wich, ma'… míin jach seis metros… como nuuktak le su'uko', ka wa'atale', ma' táan a wilik casi mixmáaki', tumen … WILFRIDO: Teeche' ta tuukultaje'… MARCELINO: Leti' le nojoch máak ch'inikeno'. Pero en verdade', ma'atech. Ma' leti'. Kin wa'alik ti'e': -Jáan, locoech. Pendejo!- Como paal máake', pues teene' ka tin po'opo'och'aj. Wa ka tuukultike', bueno, teene' pooch'il tin beetaj ti' beyo'. Ka tin wilaj u chéen beetik beya', u bin, u bin, u bin. Chéen bey jump'éel bulto nook', ka jo'op' u bin u jíita'ale'. Tu bin jíita'ale'. Ku ka'a suute', ku ka'a ch'iniken túun leti'. Kin wa'alike': -Le ba'al je'ela',- ken ti', -ma' leti'. Ma' leti' le nojoch máaka'.- Pero báan! Ts'o'ok in poch'ik teen beyo'. Utia'al leti' suunaj, u ts'aik vuelta beya', ka tin wilaj u lanchajal, kin wa'alike'. Ka jo'op' in bin, ka jo'op' in bin, jo'op' in bin. Jóok'en te' yóok'ol noj bejo', kin bin. Ti'e' tu sataj tak in vista. Ba'al way toj ti' jaajal Diose'. Min tusike'ex, tumen ti' teen úucha'an. Tu si'iskunt in wíinkilil. Tuláakal in wíinkilil tu si'iskuntaj. Le ka k'uchen te' u yiknal in tío animáas Don Albino, tun yoxo'on. WILFRIDO: Pero lelo', teeche' ta wa'alaje' ta seguertaj le k'iin je'elo'. MARCELINO: Le día je'el xa'ano', pero báan? Mixba'al servirnajik teen. WILFRIDO: Bix ta seguirtik? MARCELINO: Tin seguirtaj bey tu'ux bino', pero mixba'al kin wilik teen. WILFRIDO: Jaytéen ta wilaj? MARCELINO: Míin óoxtéen, nomás. Te' momento tin wilaj u ch'inikeno', óoxtéen xan. Óoxtéen u sa'atal teen. Tin jáan beetik beya', chéen beya', u jáan máan u… bey u péeksa'al teech jump'éel ba'al, bey a wilik. Pero le u ts'ook úuchik u bino', leti' túun ka jo'op' in seguertiko'. Pero teene' jóok'ol tin beetaj yóok'ol bej. WILFRIDO: Tolajeake' tin wu'uyaj a wa'alike' de que lúubech. MARCELINO: Ma', lelo' después. Lúuben, pero tak tin wotoch. Ts'in k'úuch… ts'in luk'ul te', ka jlúubeno'. WILFRIDO: Ka jóok'ech yóok'ol bejo'. MARCELINO: Chéen, chéen, bey ma' tin wóol yaanene'. WILFRIDO: Le ka jóok'echi'. MARCELINO: Le ka jóok'en te' bejo', pues kin máan in lúubul. Pero le ka k'uchen tin wotocho', kin wilike' tun yoxo'on in tío Albino. Kin wa'alik ti'e'... como juntúul in tío ma'atech u jaantik k'an ixi'ime', tun yoxo'on, kin wa'alik ti'e': -Tío,- ken ti', ma' wáaj teech a'al teene' ma'atech a jaantik k'an ixi'im?- Pues si kin wilike' le túun beetik beya', k'ank'an. K'ank'an le ixi'imo'. Si ma' k'ank'ani', blanco. Sak. -Ts'a locotal wáaj?- WILFRIDO: Máax a'al lelo'? MARCELINO: In tío Albino a'alej. Ku ya'alik teene': –Ts'a locotal wáaj?- ki teen. Ba'anten?- ken ti'. -Si le kin woxo'ontika', sak ixi'im. Ba'ax yaan teech?- -Mixba'al, tío.- Pero teene' ma' táan in wa'alik jach en verdad ba'ax le ts'in wiliko', ba'ax le ts'u yúuchul teeno'. -Táan a kikiláankil,- ki teen. -Jaaj,- ken ti'. -Tin kikiláankil,- ken ti'. -Xi'ipal,- ku ya'alik, -in ka'aj in wa'al teech u jaajil,- ki. -Wa yaan ba'ax ka tuukultik, wa yaan ba'ax ka ts'u'uts'ik, a'al teen u jaajil-. Kin wa'alik ti'e': -Tío, teene' mix cháamali'. Mixba'alen. Ti' chamale', mix jump'éel clase kin consumirtik. Mix úuchi' mix tak bejla'e'. Tak chéen u booko', ku fregartik le in cerebroo'. Báan biil teen jump'éel ba'al?- Jaaj, ka binen te' tin wotocho', k'uchul tin meentaj, ts'in luk'ul te' beyo'. Ka binene', ka mochk'ajen. Ka tu yilajo'ob in papa de que ts'o'ok in lúubulo', ka tu machajeno'ob. Entonces le ka tu machajeno'ob, kin wu'uyik bey tu líik'eskeno'obo'. Ts'u p'áatal bey, bueno bey si'isa'an in wíinkilil. Ts'u p'áatal chéen tin janjanpaytikinbaj, bin u ya'aliko'ob. Teene', le orajeako' ba'axten bin in wa'alej. Le kin beetiko', despuese' ka tu tsikbalto'ob. Ma' tumen wa k'aja'an teen jach totalmente le momentos le je'elo'obo', jaaj. Ka tu biseno'ob te' k'áano', ka u yiliko'ob bin, jóok'ol in wáalkab. Kin chocar te'elo', kin chocar te'elo', kin chocar te'elo'. -Mare, le máak je'ela', kensa ba'ax ku yúuchul ti'.- Ka tu momochk'axteno'ob tak tin k'áan. Pues ku calculartiko'obe' de que leti'e' wa… míin yaanal ba'alo'. Pero túun, pero teene', jach enteramente way te' tu táan jaajal Diose', mixba'al yo'olal le je'elo'. Chéen yo'olal le je'el tin wilajo', le je'elo' nomas. WILFRIDO: Le oochel ta wilaj. MARCELINO: Le u yoochel leti', le jaaj le ti' úuchik in poch'iko', le ka tu castigarten túun. Wa ma' u k'axkeno'obe', si le k'áan ku k'axik, kin máak'antike', Wil, kin láaj ja'aja'atik. Mixba'al, ku machikeno'ob bin. Tak in papajo' tin p'uchaj bin, in tio Albino, le don Li' Canulo'. -Xi'ipal, si k machikeche', p'uchbil a beetiko'on, pulbil a beetiko'on,- ki. -Ka t a'alej: “pues de qué maneras, yaan ba'ax a ucha'an a meentmaj beyo”,- ki. Pero en verdade, mixba'al. Ka jo'op' in wa'alik túun ti'ob, leti' in papa túun bine', tu ku'upul in wiik', tu ku'upul in wiik', jaaj. Chéen le kin wa'alik ti'obe' de que teene' tu ku'upul in wiik'. Bey kuupil u meentik in wiik'e', ku ts'aik in muuk' ba'alo'ob beyo'. Pero ma', ma' jach en verdad wa jump'éel k'oja'anil jach en verdadi', sino que leti' le je'elo'… ma' yóok'ol le je'elo', pero sin embargo, tin beetaj ti' je'elo'. Despues túun ka túun ts'o'ok u máan teene', si ku p'atken normal. Mientras tanto si tak le che' beeytaka', Wil, kolóojche'eta'an je'ex le beyo', tselik kin máani'i. Tin jatsik beya' kin cruzari'. Pero si ma' in muuk' lelo', leti' le iik'o', leti' corpurarnaj teeno'. Despuese' ka jo'op' u yúuchul teen túun. Despues, ka jo'op' u ka'a úuchul teen tu ka'atéene', ka túun bisa'aben ti' le don Galo Ak'e. Míin ta k'ajóoltaj, míin ma' ta k'ajóolti'. Ka jo'op' in santiguarta'al, in santiguarta'al tumen le nojoch máako'. Tumen ku yilik ba'ax ku yúuchul teen beyo'. Léekel kin beetikba, bey jump'éel ataque u tsa'ayal teene'. WILFRIDO: Le don Galo ka wa'aliko', ba'ax leti'? MARCELINO: Jmeen, jaaj. Juntúul jmeen ku meentik waajil kool. Ku santiguartikech. Ku ts'akikech ti' ba'al, ti' iik'o'ob bey u tsa'ay, u tsa'ay túun ti' máak. Pues ka jo'op' u ya'ala'al ti', ka jo'op' u santiguartiken. Ka tu ya'alaj, kun túun leti'e', ku ya'alik, según ku ya'alik leti', leti' u k'ajóol ba'ax, bix u forma u tsa'aysik le je'elo'. Ka tu ya'alaj leti'e': -Si le xi'ipala',- ku ya'alik túun ti' in papaj beyo', -ma', mix jump'éel clase chamal yaan ti'i'. Ba'axe', iik'. U yuumil le k'áaxo', leti' tu yóotaj u ts'a jump'éel virtud ti' leti'o'. Pero yaan ba'ax fallo p'áat ti' leti', úuchik u poch'iko'.- Ku ts'o'okole', mix in wa'al ti' ba'ax tin beetaji', ti' nojoch máako'. -Le úuchik u poch'iko', ka nulificarnaj le ba'ax kun siijbil ti'o', ka túun jo'op' u torturarta'al leti'. Ka jo'op' u beeta'al u yóolal ba'ax bin u beeti'. Tumen wa ma' u poch'ik ka'ache', yaan jump'éel virtud kun p'atbil ti' leti'. Pero ma' ti' tuláakal ku ts'a'abali'. Siempre, siempre y cuando jach raro persona máax ti' ku si'ibil. Tumen u yuumil k'áax le tu yilajo'. Puede ser ti' u meyaj séebkuns, meent u séebekunsta'al. Pero de por sí, leti' le je' ku ts'aabil ti' ka'acho'.- Ka jo'op' u ts'akiken le nojoch máako', u santiguartiken, ba'alo'ob ku beetik, porque p'áatak u… yaan oora ku k'e'ek'echik in kaal. -U yiik'ale', leti'e tu ch'a'ajo',ku ya'alik. -De todas formas,- ku ya'alik, -teen kin ts'akik-. Xaanji' ku santiguartiken. Ku santiguartiken beyo', pero ma' cada jach bejla'e'. Wa sáamale', cada cuatro días, seis días, diez días beyo', hasta ka tu chan normalizarten. Leti' beyo' tu beetaj, pero ka normalchajen. Pero sí en verdad si tin wilaj, Wil. Tak in k'abo'ob, despues ti' le momentoso' ts'o'ok tak in wutstalo' Wil, yaan tu p'ataj teen jump'íiti'. Báanten tak kan in laj le tsíimin ka'acho', leti' u yoksmaj teen molestaro', Wil, kin lamik ti' te' beya', si ku lúubul. WILFRIDO: Le kan a wojelte' ku k'uuxbensikech. MARCELINO: Ku k'uuxben, jaaj. Kin lajik, kin lúubsik. Pues buka'aj túun muuk' yaan ti' juntúul cristiano? Tak ti' le Tito Canul u yilmaj. Si wa tsilbalta'ak teene', ma' in creertik; chéen tsikbalil. Chéen tumen kin wilike', kin creertik teen. WILFRIDO: Tumen tu yilaj… MARCELINO: Tu yilaj in beetik ti'e'. Pero en verdade, kin wa'alik ti'e': -Xi'ipal,- ken ti', -si ma' jach en verdad, jach a wa'al ti' teen, in muuk', in vida teen le je'elo', sino que le ba'ax tin wilaj, leti.'- Desde le je'elo' ka p'áate' yaan le je'elo'. Mixba'al dificil in tia'al. Láaj ba'al séeba'anil in beetik, kin aumentartik leti' kin calculartiko'. Tumen tak in meyaj úuch ka'acho', pues normal. Pero despues ti' le je'elo', ka jo'op' u aumentart in meyaj, más u ya'abtal, mas u ya'abtal. In wíits'in Madoe', junk'aan ku beetik, teene' óoxp'éel, cuatro kin kolik sáansamal. Ya'ab u diferencia in wilik teen beyo'. Pero báan! Mixba'al, wa jach en verdad ti' teen síijnal beyo', siijbil beeta'abik teen. Tu yóotaj u síij teene', pero ma' tin aprovecharti', úuchik in poch'ik. WILFRIDO: Pues yéetel le je'elo' don Mas, nib óolal teech. Dios bo'otik beyo', ts'o'ok a chan tsikbaltik to'ona' le ba'axo'ob le a wojelo'. K ojeltej jach taj ya'ab ba'ax a wojel. MARCELINO: Ya'ab, ya'ab, ya'abal ba'alo'ob en verdad. Yasque to'one', desde tin chichanile' ya'ab andarin. Jach, tin paalile', jach jupa'anen ti' meyaj je'ebix ku páajtal tumen in papaje'. Ti' tsíimino'ob, nukuch tsíimno'ob, k'o'oxtako'obe'. Kin kikiláankile', ku táajt'aniken in papaj: -Ma', ma' ku deber a beetik beyo', hijo. Ma' ku deber a luk'ul tu yiknali'. Ku deber a machik, kex chichanech,- ku ya'alik. -Ts'a a valor ti'e', tumen le tsíimino'obo',- ku ya'alik, -chingontako'ob u vida leti'ob.- Ku ya'alik: -Mientras más luk'ech ti' leti'e', ti' leti' le tsíimino', ts'u calculartike' de que teeche', jach u pendejoech. U pendejo, mixba'alech tu tséel,- ku ya'alik, -antes a chok'ikabae'. Si báan! Le kan k'uchukech tu yiknal leti'o', teeche' ma' táan a captartik, pero leti'e' ts'u captartik a puksi'ik'ale' tun yu'ubik u juum. Ku ya'alik buk, buk, buk, buk.- -Mare, le máak je'ela' sajakil,- ku ya'alik. Le o'olale' ku kajak u luk'ul teeche' sajakilo'. En cambio wa yaan jump'íit le valor teecho', ma' wáaj túun yaan a ka'a chok'ikabae' hasta kan a wile' mixba'al kan u beet leti' xan?- Pero báan, si in paalil bey u beetmaj teen leti'o', in papaj. Ma' jach en verdad wa bix jach mina'an jach sajakil teen beyo'. Ma' táan in ch'a'ik sajakil ti' mixba'al, ti' mixba'al, Wilo. Je'ebix tak u yawata'al, le ku ya'ala'al ku ts'o'onol. Le ku ts'o'onol máak, ku yúuchul yawatilo'. Yaan, Wilo. WILFRIDO: Bix le je'elo'? MARCELINO: Le, por ejemplo, wa ichil jump'éel p'uuj ku ts'o'onol máako', ku ts'o'onol u waya'asil, ku ya'aliko'obo', ku yawat. WILFRIDO: Ba'ax le ku yawato'? MARCELINO: Chéen kin wu'uyik u ya'aliko' xan leti'obe'. Leti'e' jump'éel xtsiintsin bine' ku yuk'ik le k'i'ik'o'. A la larga, leti' le tsiintsino', leti' kun awato', ma' leti' le cristiano láaylio'. WILFRIDO: O sea, ku yu'uba'al u yawato'… MARCELINO: Ku yu'uba'alo', pero mixmáak ku yilik xan. Mixmáak ilik, chéen ku yu'uba'al u yawat. Pero yaan existido. Jump'éel xchan, jump'éel xchan xya'axkach, uk'ik le k'i'ik'o'. Pero como bey ts'o'on lusbil meenta'abik u vida le je'elo', leti' le mal, u maloilo' leti' u ch'a'amaj le je'elo', leti' ku yawat. WILFRIDO: Pero le k'i'ik' tu ts'u'uts'aj wa chu'uchaj le tsiintsino', u k'i'ik'el leti' le máak ts'o'ono'. MARCELINO: Le máak, exactamente, sí, jaaj. Lelo' yaan, lelo' in wu'uymaj xan, Wil, en verdad. Pero ma' in wilmaji', jach ka in wil wa jach bix u formaili'. WILFRIDO: Ba'ax ma' a wilmi'? MARCELINO: Ma' in wilmaj u tsiintsinili', mixba'al. WILFRIDO: Pero, ku ya'ala'al. MARCELINO: Ku ya'ala'al, en verdad. Ba'axten kin creertike', Wilo? Tumen tin bin te' ts'oono', tin wu'uyik u yawat, u yawat. Je'ebix le jich'bil, aaaaayyy!!! Bey u ts'o'okolo'. Kin seguir in bin, kin seguir in bin, kin seguir in bin. Chéen kan in ts'aj cuentae', paachil teen, ku ka'a awat tu ka'atéen. Ma' wáaj ti' bej te'elo', ma' tin wili'i? Pues, báan kan in wil ti'? WILFRIDO: Ya'ab máaxe' ku ch'a'ik sajakil. MARCELINO: Ku ch'a'ik sajakil lelo', mun bin tu'ux ku debere'. Pero como u ya'almaj teen in papaj ba'axo'ob, bix u formaile'. -Si mun jaantikech, mun k'eyikech, mun jats'ikech, man topar yéetel,- ku ya'alik. -Chéen le kan a wu'uy u yawato',- ki, -wa ta we'esaj ti' de que ta wu'uyaj tu xilikubaj a wíinikililo',- ku ya'alik, -ts'a sajaktal, hijo.- Ku ya'alik: -Ts'a a valor, le ken ka wa'alik ti'e'... si leti'e' mixba'al ken u beet teech. Yaan a máan tu tojile', ku ka'a p'it'ikeche', ku ka'a bin tu táanxile' awat. Pero wa je'ebix kin wa'alik teech; mixba'alech tu yóok'ol kaaba', hijo, mix a chéen jóok'ol k'áax,- ku ya'alik. WILFRIDO: Te'exe' ti' k'áax nuukchaje'ex. MARCELINO: Ti' k'áax nuukchajo'on. Uláak' ba'al, Wilo, bey en verdade', le in wilmaj te' xana', le X-llorona kin wa'alik teeche'. Jaaj, in ka'aj in tsikbalt te'ex le ba'ax ucha'an teen tin paalilo', en verdad. Lelo' míin yaan kex jach once años teen, wa menos. Ti' hasta… táanili' u ts'aik cine don Tufi, nuxi, te'ela', nuxi Abimerhri. Pero tu chukaj u yoorail le ts'o'ok le cineo'. Cada uno, antes ti'e', u kaxt bej u bis tu yotoch. Tumen chéen ku tu'upul beyo', chéen jump'éel foco yaan te'ela', jump'éel te'elo', jump'éel te'elo'. Chéen u planta leti' yaan, mina'an corriente, mina'an mixba'al. Pues to'one', paalaltako'one', ba'ax k beetike' le kan ts'o'okok le cine, le kan ts'o'okoko', k bin te' iknal le estacion te' tu'ux yaan le tren ka'acho', k júupul báaxal baraja. Puro de gallitoso'ob, de ba'alo'ob, de lotería ba'ax ku ya'aliko'obo', k p'áatali'. Yaan k'iine' pues k distraertikkbaj, ku chukik tak la una, ti' yaano'on láayli'i'. Pero como juntúul in amigo, le xChel Rosado Canto, k luk'ule' k bin te'ela', kin p'atik te' tu'ux yaan le u yotoch le licenciado beora', lic. le te'ela', pero ma' le te'ela', le junláamp'éel u manmaje'. WILFRIDO: U ka'ap'éel esquina te'ela'… MARCELINO: Jaaj, exactamente. Si to'one' k bin beya', puro k bin beya'. Cada yaan cine', puro bey in máansiko'. Kin pat'ike', kin bin tin wotoche', pero te' tu'ux yaan don Mendo, u yotoch don Mendo. Ti' yaan in wotochi', trece años tin beeti'i'. Pues ti' le je'elo', ka máano'on beyo', táan u wits'i' tóos ja'. Yaan juntúul doña yaan u yotoch beya', por ejemplo je'ebix anika' le carretera. Pero k oojel jump'eel chan x-mexicana, u ya'ala'al ti'... bix ya'ala'al leti'? WILFRIDO: Chilanga. MARCELINO: Jaaj, tu banda u taalo'ob toj náacho', jaaj. Doña Severa u k'aaba', Vásquez u k'aaba'. K ilike' yáanal le ti' le bo'oyo', ti' yaani'. Tun beetik beya', pero wa tun beetik beya'. WILFRIDO: Bey ku wa'atal, bey ku mot'tale'. MARCELINO: Jaaj. Kin wa'alik ti'e': -Ch'eel,- ken ti', -¿qué tendrá doña Severa?- Kin wa'alik ti' beyo', tumen español u t'aan leti' beyo'. -Doña Severa! Doña Severa!- Mu núukik mixba'al. Ka jo'op' k nats'ikkbaj te' jáal le kooto' mas jach k il tu'ux yaano'. Míin buka'aj iknal le cama casio', pero tu bo'oyel le mata, ti' yaani'. Le ka t nats'ajkbaj bey te'elo', xi'ipal, u beetik beya', Wilo. Le kan u beetik, táan u bin u xáache'etik u jo'ol, tun xáache'etik u jo'ol leti'. Kin wa'alik ti'e': -Ch'eel, si no es ella,- ken ti', -fíjate de eso, si estás pasando.- Jum, ay hermano! Ka tin wa'alaj ti': -Esto es la Xtabay que se dice. Leti' xtáabaya'! Con razón táan k t'anike', mu núukik. Le ka t ilaj, junjump'íitil, junjump'íitil, junjump'íitil, bey in wóol tu recular, utia'al ka u mas nats'ajubaj to'one'. Ay hermano! Xi'ipal, Wil, ma' tuusili'. U machmajen le Ch'eelo' te' paachil beya'. Teene' tin wáalkab, pero in ts'aamaj ti' kin wilik, pero mixtu'ux kin bin. Chéen tin ponponchak', bey ma' tin wáalkabe'. Pero en verdade', ma' tin wáalkabi'. Si u machmajen, leti' le Ch'eelo', utia'al min p'atik beyo'. Ts'u kóojsik sajakil to'on beyo', chéen tin ponponsíit'. Le ka orachaje', kin wa'alik ti'e', chéen ichil in tuukul, como k bin ti' le iglesiao', te' doctrinao', ka jo'op' junbúuj, junbúuj le rezaro'. ¡Ay hermano mío! Bin t beetaj te' tu'ux yaan le u yotocho' le doña kin wa'aliko'. U mama le máako', si ma' t a'alaj ti' wa je'ek'ab to'on joonaj. Le ka t éemo'on te' tu chan ba'alila', raaaan!!! píit máano'on te' ichnajo'. Si chéen chan nup'a'an. Ma' wáaj ka máan u kiinsiko'on u mamae'? Ka tu tuukultike' de que ookolo'on, pero to'one' ja'asa'an k óol. Le ka líik'o'ob beyo', ku ya'alik: -Si teen mama, teen. Ma', ma' ookolo'oni'.- -Es que báan túun yaan te'ex? Ts'a wáaj locotale'ex?- -Ma'atech, beya', bey, bey t ila'.- Le ka líik' u láak' u kiiko'obo', más nuuktako'obo': -Ko'one'ex ilej!- Ka ka'a jbino'on. Si mixba'al t ilaj. Mina'an, sa'atal tu beetaj beyo'. Es que iik', en verdad, lelo'. Jaaj, xtáabayo'. Lelo' si jach in wilmaj, u kóosmaj teen sajakil leti' le je'el beyo'. Xtáabayo'. Pero ma', chéen iik'o'ob. Teene' le ka jk'uchen waye' jela'an tin wu'uyaj, ma' je'ex yaan Múule'. Tumen Múule' chéen kin bin ich kool, kin bin t'ok iik, tuláakal. Kin máan yéetel in amigoso'ob, yéetel in amigas. Te'elo' yaanal, diferente u yúuchul janal. Le ka jk'uchen waye', jela'an tin wu'uyikinbaj, tumen waye' yaanal ba'ax xan ku jaanta'al, yaanal bix u vestirtikubao'ob, tuláakal. Ka jk'uchen waye', ma' séeb suukchajen waye', tumen mixmáak in k'ajóol waye'. Chéen máax yéetel kin t'aane' yéetel maestra, tumen leti'e' chéen leti' in k'ajóol beyo'. Yéetel u masil máako'obe', kéen in wilo'ob te' bej tin taal wayo', ma'atech in t'anik. Chéen kin máan tu tséelo'ob. Ahora le te'elo', tin máane', kin t'aniko'ob tumen in k'ajóolo'ob. Je' túun weye', ma', tumen mix juntúul in k'ajóolo'obi'. Le beetik, le kéen xi'iken te' escuelao', ka yáax jbinene', le dia yaan u presentarta'al le exameno', ka j-oken te' escuela', como te' Múulo', mina'an, te' escuela tu'ux kin xooko' mina'an ventiladori', pero lelo' ka j-okene', como le escuela tu'ux kin xooko' yaan ventiladore', ka tu t'abo'ob le ventiladoro', lelo'. Le ka tu t'abo'ob le ventiladoro', teene', tun t'aan le maestro', min wu'uyik ba'ax ku ya'alik, tumen ma' suuk teen u juum ba'al tin xikini'. Tun t'aan le maestro', min wu'uyik ba'ax ku ya'alik. Jela'an, je'elo'. Ts'o'ok túun beyo'. Ka úuchchaje'. Bejla'e' kin láaj na'atik ba'ax ku ya'alik. Kin wu'uyik bix u tsikbal, hasta bey mina'an ventiladore'. Bey yaane', ma' in ts'aik cuenta. Lelo', bejla'e' ts'in kaxtik in amigasi'. Kin máan yéetelo'ob. Ken jóok'oken recreoe', ke k bin janal te' cafeteríao' yaane' leti'ob, como ts'u suuktal u yilikeno'ob beyo', u k'áatiko'ob teen tu'ux in taal. Kin wa'alik ti'obe' Timul. Ku k'áatiko'ob teen wa ma'atech in tuklik in maama. Kin wa'alik ti'obe' de por sí juntúul máak, wa je'ebixake', de por sí kéen jóok'ok tu yotoche', de por sí yaan u tuklik u maama. Lelo'. Ka jo'op' u ya'aliko'ob teen, ma' je'elmáax u béeytal u beetik ba'al beyo'. Tumen wa ka jo'op' u k'áatiko'ob teen wa kin ba'ate'el yéetel in maama, tumen ba'axten taalen xook náach. Ka jo'op' in wa'alik ti'obe': -De por sí tin decidirtinbaj.- Lelo', ka jo'op' u ya'aliko'ob teen kin ts'a in wóol xook, tumen ma'alob, yéetel le u bienile' in tia'al. Je'elo', tuláakalo'ob, ku… yaan oora kéen taako'ob tin wiknale' ku k'áatiko'ob teen tu'ux in taal. Kin wa'alik ti'ob tu'ux in taale'. Ku ya'ab k'áatiko'ob teen ba'axten jach táaj náajchajen in taal xook. Ku k'áatiko'ob teen, ku ya'aliko'ob teene': -Si mas naats' yaan Peto, ba'axten ma' binech xooki'? Maas séeba'an. Ku ts'o'okole', maas naats' yaano'ob a papajo'obi'.- Lelo', kin wa'alik ti'obe': -Es que mun béeytal. Lo'ob in, lo'ob in papaje', mina'an mix u modoe' u bo'otiko'ob in xook, tumen leti'obe' mina'an casi taak'in ti'ob.- Le beetik túun je'elo', ku ya'aliko'ob teene': -Wa yaan máax áantikech beora', pues aprovechartej. Tumen ma' je'elmáax u beetik ba'al bey ta wo'olalo'-, ki teen. Bejla' ts'in suuktali'. Kin máan yéetelo'ob. Tuláakal tu'ux casi kin bin yéetelo'ob. Yaan oora ka k jóok'ol maan, wa ma' orapajak u káajal xooke', ka k bin maan yéetelo'ob, kéen ts'o'okoke' k ka'a suut. Kéen suunako'one' ts'u káajal le xooko'. Ka okok xook yéetelo'ob. Ya'ab tu'ux ke k máan yéetelo'ob. Le kéen k'uchuk túun viernese', ke k bin, kin bin báaxal bola, tumen yaan báaxal bola viernes. Le ka yáax binene' yéetel in falda, ka jo'op' u k'áatiko'ob teen, ba'axten, ba'axten kin bin yéetel in falda. Tumen te' Múulo' yéetel falda ke k báaxal bola, ma'atech k takik short. Je'elo' ka jo'op' u k'áatiko'ob teen ba'axten. Ka jo'op' in wa'alik ti'obe': -Tumen de por sí ma' suuk teeni'. Ademase' su'laken in takej.- Je'elo', tak waye' ka jo'op' u k'áatiko'ob teen, tak maestra ka jo'op' u k'áatik teen, ka tin wa'alaj ti'e': -Tumen su'laken in takej.- Ademáse' te'elo' ma'atech u taka'al pantalon, tumen yaanal bixi'. Ademáse' yaanal religión, ma'atech u permitirta'al u taka'al pantalon. Le beetik ma'atech in takik. Pero bejla' kin takik, tumen wayanene'. EDESIO: Buenos días. Te'exe' a k'áat a wojelte'ex u meeyjul le kijo'? Pues teene' jin tsikabaltik te'exe' le kuxukbalen úuch le tin meyajtajo'. Pues te'exe' a k'áat a wóojelte'ex, jin tsikbaltik te'exe'. Anchaj jump'éel época sen ma'alob. Tumen tuláakal yaan meyaj ti' le época je'elo'. Mixmáak ku jóok'ol. Yaan meyaj te' lugar tu'ux yaano'ona'. Mixmáak ku jóok'ol tumen yaan le meyaj suficienteo'. Y le yáax ts'in tsikbaltik te'exo', anchaj to'on patrono'ob sen tratableo'ob. U yojel u tratarto'ob u meeyjulo'ob. Cada fin de año ku ts'aiko'ob u regalos. Pero wa a k'áate'exe' kin tsikbaltik te'ex bix u meeyjulil le kijo'. Desde u káajbal, ku beeta'al le limpieza le lugaro', le terreno'. Ku koola'al, ku tóoka'al, ku medirta'al por metros cuadrados, le ku ya'ala'al mecateo'obo'. Y cada mecate ku ts'a'abal u zurcosil. Siete filas ku bisik, veinte metros cuadrados. Cuatrocientos metrose' jump'éel mecate. Entonces ku ts'áaya'al siete hileras kijo'. Le kan u chuuk u beeta'al limpieza ichil le terreno beyo', yóol u nuuktal le kijo'. Le kan kóojok cinco añose', ku jo'op'ol u aprovecharta'al, u cosecharta'al le kijo'. Ku jo'op'ol u xo'otal tuláakal le je'elo'. Tuláakal le je'el le meyaj beyo'. Pues te' ku náajaltik máako', ku bo'ota'al. Y le kijo' ku meyajta'al beyo'. Je'ebix ka wu'uyiko', cada después de cinco años. Cada rolloe' ku ts'aik de cuarenta. Ya'ab hacendados ku ts'aik de cincuenta hojas por rollo. Wa de cuarenta hojas por rolloe', veinticinco rollose', mil. Bey u meyajta'al le kijo'. Wa ku ts'a'ab ya'abe' de cincuenta hojas por rolloe', veinte rollose' mil. Entonces tia'al ka bo'ota'ak teech, jump'éel jornada ti' le meyajo', por millar u bo'ota'al. Ka'ach lelo', seis pesos, wa siete pesos. Pero le época je'elo', siete pesose' óoli' je'ebix bejla'aj, evaluartik kex tak setenta pesos casio'. Tumen bejla'a le chan taak'ino' jach devaluado. ¡Ah! Entonces, bey túun u meyajta'al le kijo'. Ku bo'ota'al to'on ka'ach seis pesoso'. To'one' yaan k ilik k jóok'sik tak dos mil, dos mil hojas. Y le mas rápido'obo', ku jóok'siko'ob tak tres mil. Y le ku mas xáantalo'obo', ku jóok'siko'ob tak cuatro mil. Bajux ku náajaltik le máako'? Veinticuatro pesos. Pero veinticuatro pesose' suficiente utia'al u chan manik máak ba'al u jaant beyo'. Jump'éel día beyo', uláak' día lo mismo. Entonces, le kijo' ku p'áatal te' tu tséel le bej, tu'ux ku máan le plataformao'. Tumen beyo', bin púutbil, bey ch'a'abil bey te' plantelo'. Ku nats'a'al túun te' tu'ux ku úuch le jo'ochtalo', jaaj, te' tren de raspa ku ya'ala'alo'. Jaaj, ku bin te' máako'ob u púuto'ob le rolloso'. Ku entroncarta'al beyo'. Ku taasa'al. Lelo', uláak' xan grupo meyajtik. Jaaj, lelo' por cien mil u bo'ota'al ti'ob jump'éel jornada, le jmeyajo'obo'. Ti' je'elo' ku ts'aik meyaj ti' suficiente máak. Cuarenta y cinco máak ku meyaj, u personal le maquinao'. Tumen ku jo'och kijo'ob, yaan ku púutiko'ob le fibrao', ku ya'ala'al sóoskilo'. Yaan ku extendertiko'ob bey te' alambresa'. Jumpáay xan máax molik, la recoja, de la fibra. Bueno, ku taasa'al ti' le bodegao'. Yaan xan máax empacartik, formartik u pacase'. Entonces beyo', kéen ts'o'okok u empacartik beyo', ku bisa'al Enlace. Ti' Enlace túuno', ts'o'ok u meyajta'al beyo'. Ku bisa'al Enlace. Enlace ku bisa'al tak Progreso, y te' Progreso, pues ku konchajal te' tu láak' naciono'ob beyo'. Ya se elaboró. Ts'o'ok u meyajta'al beyo'. Pues lelo' beyo', ku distraertikuba máake', ku meyaj máak. Y xan le maquinao', yaan xan personal especializado, maquinistao'obo' utia'al u mantenertik, u alimentartik le maquinao'. Utia'al u páajtal u meyaj normal. Y beyo' sen jats'uts u meyajta'al le kij ka'ach bey úucho'. Pues je'ex in wa'aliko', pues ka'ach úucho', mixmáak ku jóok'ol, tumen yaan le meyaj suficienteo'. Ka jo'op' u taal u xu'upul le meyajo' ti' cada haciendae', yaan oorae' ka jóok'ol túun meyaj. Ka bin ti' uláak' hacienda. Tu'ux mas? Nukuch hacienda beyo'. Ko'ox a'alike', meen cuenta ka contratarta'al tumen le hacendado ti' ka bin meyaji'. Ts'o'okol a beetik a tarea bey beyo', ts'o'ole' ka bin xan meyaj. Pero como k k'ajóol le sistema meyaj je'elo', leti' mismo, le meyaj ku beeta'al te' hacienda je'elo', leti' ku beetbil ti' uláak' haciendao'. Chéen ba'ale', como a wojelt le hacienda weya', wa mina'an le meyajo', yaan a jóok'ol a kaxt uláak'. Y beyo', sen jats'uts u meyajta'al le kijo', leti' mismo meyaj ku beta'al beyo', jaaj. Jump'éel ba'al jats'uts. JORGE: Jayp'éel u le' ku ts'aik jumpéel mata beyo' kéen káajak u xo'otol le kijo'? EDESIO: Le matao' yaan u chukik jump'éel altura de, qué será… uno cincuenta. Pero le hojaso' ya'ab. Entonces cada mata ku ch'a'abal ti' jump'éel vuelta a la redonda beya', ocho hojas. Wa jach yaan u le' le kijo', je' a ts'aik tak ka'ap'éel vuelta ti'. Wa jach suficiente, ku ts'aik tak óoxp'éel, veinticuatro hojas cada mata. Entonces le cosechao' todavía ma'alob. Ahora le kan p'áatak jach mina'ano', pues le mata ku bin u chichantal. Le hojaso' ku bin u chichantal. Le producciono' ku yéemel. Entonces le cuando jach ma'alob le producciono', ku ts'aik tak, jach u mina'anile' tak tu'ux jach ma'alob le lu'umo'… le jach ma'alob bin kool, jach fertilo', ku ts'aik tak treinta kilos por millar. Yaan tu'ux ku ts'aik tak cuarenta kilos por millar. Ahora tu'ux jach mejeno', lelo' kóomtak u ts'aik tak ocho kilos, no más. Entonces le beyo' ma' costeablei', ma' costeablei'. JORGE: Jayp'éel millar ku xo'otol sáansamal beyo'? EDESIO: Depende ti' u numero le jxot kijo'obo', ts'a a tres mil por cincuenta máake', ciento cincuenta diarios, ciento cincuenta mil, ciento cincuenta mil. Ku jo'ochta'al tak cien mil diariose'. Jump'éel semanae' ku beeta'al novecientos, ku xo'otol tak novecientos hojas. Le máquina ku jo'ochik tak seiscientose'. Ku p'áatal existencia plantele' trescientos tia'al uláak' semana lunes. Tumen utia'al luneso', je'ex k ojelile', bajo. Ma' tu yokol tuláakal le meyajo'obo'. Entonces yaan le kij suficiente utia'al u taasa'al utia'al u káajal semanao'. Siempre yaan existencia te' plantelo', jaaj, utia'al ka páajchajak u meyajta'al. Sen jats'uts. Mientras más atendido le jo'och kijo', más limpio u jóok'ol le fibrao'. Más yaan precio ti'. Le fibrao', tak cuatro clases ku clasificarta'al: A, B, C, Manchado Largo, yéetel Manchado Corto, cinco clases. Le je'elo' yaan u seleccionarta'al tu beele'. Utia'al ka p'áatchajak u yaantal ma'alob venta ti'. Bey u clasificarta'alo'. K'a'abéet xan u yaantal teech ideas, conocimiento utia'al ka a meyajtej. Le túune' ku seleccionarta'al xan yuumil. Sen jats'uts. Jump'éel ba'al ki'ichkelem, tumen ku kóojol a k'ajóoltik le meyajo'. Ku kóojol a k'ajóoltik. JORGE: Kux túun le máak ku yilik le meyajo', bix u ya'ala'al ti'? EDESIO: Checador, letie' plantelo', checador. Y le checadoro' leti' bisik le administración ti' le plantelo'. Leti' bisik un record jaytúul meyajo'ob yaan diarios, jayp'éel ku jóok'sik cada día le máako'. Cada día… wa yaan uláak' ku yokol uláak' diae', leti' bisik… ku anotartik. Le kan kóojok le semanao', ku yilik buka'aj tu jóok'saj le je'elo'. Ku yilik tia'al dia viernes ku yoksik cuentae', tia'al ka páatchajak u jóok'sik le taak'in dia utia'al sabado. Temprano sabadoe' las once táan u bo'ota'al le máako'obo'. Jaaj, le checadoro' jump'éel responsabilidad. JORGE: Kux túun le maayokool, ba'ax meyaj ku beetik? EDESIO: Le maayokoolo' leti' k a'alik to'on checadorilo'. Jaaj maayokool, leti' mismo, jaaj. Leti' dividirtik le meyajo'. Wa jump'éel parte tu beetik, le ku ya'ala'al kool ich kij, limpieza ich le kijo', aparte u bisik u listail xan. Le máak je'ela' limpieza tu beetaj, jo'och kij tu beetaj. Le máak je'ela' xot kij tu beetaj. Ts'o'okole', antes bey u kóojol u tamaño le kijo', wa ts'u kóojol u tamaño, ku marcarta'al yéetel chak lu'um wa yéetel ta'an. Entonces le kan taak le máak xot kijo', ku yilik wa marcado le matao', es que ts'o'ok u kóojol u tiempoil u xo'otol. Ma' xan bin u ka'aj u xoot chéen je'ex u k'áate'e. K'a'abéet marcadoe'. Entonces le fibrao' táan u k'antal, jaaj. Leti' u responsabilidad checadoro'. Y le checador, k a'alik maayokoolo' leti' tu tasik le listao'. Le escribienteo' leti' beetik… ku controlartik xan tia'al u bisik túun le nominao' te' agenciao', tu'ux ku pertenecer cada sociedado' utia'al u páajtal u jóok'ol le taak'ino' utia'al ka bo'ota'ak le genteo', de acuerdo je'ex u meyaje'. Tumen sen jats'uts tumen controlado. JORGE: Jayp'éel plantel yaan wey ka'ache'? EDESIO: Le meyaj wey ka'ache'? Como que junto k meyaj ka'ache', jump'éel sociedad, sociedad nojoch, de acuerdo yéetel Acanceh, Seyé, óoxp'éel grupo, nuuktak. Y cada grupoe' wa sociedade' yaan u plantelil. Acanceh yaan u plantel. Pero como que junto le meyajo', tuláakal ku bin te' tu terreno Acanceho'. Le kan láaj xo'otok u plantel Acanceho', ku yéemelo'ob utia'al le sociedad le weya'. Le kan ts'o'okok utia'al le weya', ku bino'ob utia'al u sociedad Seyé. Mientras táan u ts'aik le semanaso'ob beya', le tu'ux ts'u yáax máan le meyajo', ts'u ka'a k'uchul u tiempoe' u xota'al tu ka'atéen. Tumen u xo'otol le kijo', óoxtéen jump'éel año te' plantel cada cuatro meses. Cada cuatro mesese' ku ch'ak le hojaso', le kijo'. Entonces, le kan ila'ak ts'u p'áatal beya', es que ts'o'ok u yaantal. Yaan forma u xo'otol, ts'o'ok u ka'a k'antal le hojaso'. Ma' je'eba'ax k'iin u k'áat máake'. Y beyo', leti' ku meyajtik máak ka'acho'. Y te' prensa xan te' tu'ux ku beeta'al le pacaso', yaan xan jump'éel responsable xan ilik bix u beeta'al le pacaso'. U empacarta'al le fibrao'. U páay u empacarta'al le sóoskil wa le fibra kóomo', u páay u empacarta'al le Bejo' (B), u páay u empacarta'al le Ajo' (A), le Ajo' (A), leti' le de calidado'. Le Manchado Largo (ML) pues yaan xan máax marcartik. Le paca je'ela', "A". Le paca je'ela', "B". Le paca je'ela', "C". Le paca je'ela, "ML", Manchado Largo. Le paca je'ela', "XL", Manchado Extra Largo, pero manchado. A, pero manchado. Entonces le beyo' le kan taak le máax bisik le paca ti' Enlaceo', leti' le máako' u yojel bix anil, u yojel jayp'éel paca cada calidad. U yojel xane' bajux kun cobrarbil te' Enlaceo', ba'ax cantidadil ku bisa'al. Tuláakal le je'elo' jach cordinarta'al u meyajta'al. Sen jats'uts. Sen jats'uts. RODRIGO: Don Edesio, a wojel túune' bix u kuxtal hacendados, bix u kuxtal trabajadores te' haciendao'? EDESIO: ¡Ah! Pues sí. U vida juntúul campesinoe' de acuerdo yéetel le je'ex u meyaje', de acuerdo je'ex u meyaje'. Tumen, claro, le campesinoo', u aministradore', leti' le hacendadoso'. Le hacendadoso' ku depender ti' u estudio, ku depender ti' le meyaj ku beetik le campesinoo'. Tanto campesinose' k'a'ab'éet le hacendadoso', le hacendadoso', k'a'abéet le campesinoso'. Tu ka'ap'éel partee' yaan u meyajo'ob de acuerdo, jaaj. Entonces pues sí, u vida le campesinos beya', desde úuch ka'ache' je'ex tak bejla'a'. Pero le costumbre ku cambiar. Tuláakal, tuláakal ku cambiar. Tumen ka'ach bey, le ka'ach úucho', bueno le kan ts'o'okok u bo'ota'al máake', pues ka beetik le chan inversiono', ka bin te' tiendao'obo', ka maan, jaaj. Depende bix u tuukul cada chan campesino, ka manik le mercanciao', ka bisik ta taanaje', ka ts'aik ti' a familia. Leti' beetike', le atendertik le jump'éel familia beyo', jum. Y le xan le hacendadoso' u responsabilidado xane' u ts'aiko'ob material utia'al le meyajo'. Ba'ax k'a'abéet, guantes, ba'ax k'a'abéet como servirtik le maquinao', ba'ax k'a'abéet u taasik máak cada tiempo. Tun máan u chekart le maquinariao' wa mina'an falla ti'o', tumen ti' le je'elo' ku depender xane' ma' u kiimpajal le meyajo'obo', jaaj. Leti' le u responsabilidad yaan ti' juntúul hacendado. Wa yaan ba'ax k'a'abéet, u solicitartik, u k'áatik le meyajo'obo', ku káatiko'ob ti'. Wa tu posibilidades ku autorizartike', enseguidas ku ts'aik. Pero wa ma'e' ku ya'alike': -Bejla'e' ma' tu páajtal, pero tal dia je'el u páajtale'. Bin in ka'aj in manej-. Ku bin, sale, ku bin Jo'. Le xane', le campesinoso' yaan xan u kanik u páak'to'ob xan le ba'ax ku k'áatiko'obo'. Y hay vecese' ku k'áatiko'ob aumento, ko'ox a'alike', ti' u salario. Tumen ku yiliko'obe' de por sí, k'a'abéet. Ku ya'alik le hacendao': -Ma'alob, je'el in ts'aik te'exe', pero ma' leti' le cantidad ka k'áatike'exo'. Pero je'el in ts'aik te'exe', jump'éel parte.- -Bueno, ma'alob.- Pues ku ki'imaktal u yóolo'ob xan. Pues bey u meyajta'al le bey le costumbreo'. Wa a k'áate'exe', kin tsikbaltik te'ex bix le u diversion le campesinoso', jaaj. Entonces lelo' de acuerdo xan le patrono' wa le hacendadoo'. Ku ya'alik beya': -Bueno, le meyajo'oba', le meyajo'ob yaan tin servicioa', k'a'abéet chan jump'éel diversion ti'ob, ma'alob.- Ku bin u contratart le orquestao' ka'ache', puro orquesta ku taasik utia'al túun u beetik le chan festejoo'. Ku ya'alike': -Bin in ka'aj kíins ka'atúul wakax utia'al in ts'aj ti' le visitao'-. Jaaj, entonces ojéela'an beyo': -Maare, le patrono' bin u ka'aj u beet le fiesta, ma'alob.- Ki'imak óolal beyo'. Entonces, ku bin le patrono', ku jóok'sik, ku seleccionartik le máako'obo'. Ku ya'alik: -Xen a ch'a'ex le bailadorao'obo'.- -Jaaj, ma'alob.- Kun bin ch'a'abil tolo'. Ku taal beya', ku taal. Wa ma' tu yaantal kex tak quinientos wa ma' mil máake', pues le hacienda ku yilik. Desde sabado ku káajal le baileo'. Domingo, domingo en la noche yaan vaquería', utia'al domingo. Le xan le patrono' ku ts'aik u janal le bailadoro'obo'. Tuláakal le gente ku taalo', ku ts'aik u janal. Ku bino'ob, ku bisko'ob te' palacioo', jaaj. Pues le gente, ki'imak u yóol. Bey u divertirkubao'obo', bey u divertirkubao'obo'. Y le patrono' yaan jump'éel huerto ti' ka'ach beyo'. Tuláakal clase frutas yaani'. Yaan china, yaan mango, yaan papaya, yaan mamey, yaan cayumito, yaan. Pero ku ya'alike': -Ko'ox cosechartike'ex le chinao', yaan in ts'aik ti' le meyajo'obo', jaalej.- Ku taasa'al u bolsasil china beya'. Ku yéensal le frutaso'. Ku ya'alike': -Tal dia, yaan u t'oxchajal ti' le meyajo'obo'.- Jach ki'imak u yóolo'ob kan ts'o'okok. Cada antes dia veinticuatroe' te' diciembreo', ku ts'aik le utilidado'obo' de acuerdo jayp'éel, jayp'éel cantidad kij. Miles, miles ku xotik cada máake', ku jóok'sik jump'éel chan partee'. Ku ts'aik le taak'ino'. Pero ka'ach lelo', puro plata. Le ba'ax kin tsikbaltik te'exa', yaan teen edad míin de ocho años. Tin wilaj. Pero tumen yéetel in suku'un ka'ach kin meyaj. Tin wilaj le kan ts'a'abak túun u utilidado'obo', ti' ku ts'aiko'ob te' tu p'óoko'ob beya'. Ku chu'upul. Le kan a pul le taak'in beya', leti'e' ku juum. Cero siete veinte, jaaj. Plata, jach plata ka'achi'. Ku ts'aik tuláakal, ki'imak u yóol. Tuláakal ki'imak u yóol. Ku manik u nook'ob. Ku manik u xaanab u paalalo'ob. Y sen jats'uts. Utia'al le noche buena beyo', anteso', le ts'uulo' ku ts'aik u bóoch'. Ku ts'aik nook' utia'al le señorao'obo'. Ti' le meyajo'obo' ku ts'aik u chan xaanab. Ku ts'aik u nook', u corteso'ob beyo', telas. Ku ts'aik beyo' utia'al u ki'imaktal u yóolo'ob le meyajo'obo'. Le jats'uts… bey u vida le hacienda ka'acha'. Pero ka abandonarpaj beyo', pues le ka abandonarpaj beyo' pues le plantelo' ka jo'op' u mejental le hojaso'. Leti' túun kin wa'aliko' ma' productivoi'. Jach bajo le producciono'. Pero ma' tu costear. Ka p'áat ma' tu meyajta'al. Le chan máquina, ma' in wojel wa mix juntéen kóojkech a wilej. Mix juntéen kóojke'ex a wile'ex? Te' ma' náacho'. Abandonado, abandonarpajij. Le ka'ach úuch tu meyajo'. No hombre, sen jats'uts. Tren de raspao', le maquinaria tu'ux ku máan le hojaso'. Kan máanak le hojas beya', ti' uláak' bandae' ts'o'ok u jo'ochtik. Fibra anil. Le k a'alik to'on maaya, sóoskil. Chéen u máan te' maquina beya', le kan jóok'oke' sóoskil anil. Yaan máax k'amik beya', yaan máax k'axik. Óoli' yaan máax xan bisik ti' chan plataforma ku ya'ala'alo'. Ku bisik te' secadero', yéetel juntúul chan, tsíimin manejartik. Yaan xan máax páak'tik utia'al u le'ik. Jaaj leti' tuláakal je'el u meyajta'al le kijo'. Bey u meyajta'alo'. Bey ka'ach kuxliko'ono'. Bejla'e', tuláakal cambiarnajij', tuláakal cambiarnajij. RODRIGO: Ba'axten? EDESIO: Leti' lelo', anchaj competencia, jaaj. Le kan anchaj le u meyajta'al le petroleoo'. Bejla'e', le petroleo, ti' tuláakal, ti' tuláakal ku intervenir. Una materia prima muy, muy positiva. Tak ti' le xanabo'obo', ku intervenir le petroleo. Ti' le chan xáache'o', ti' le nook'o', utia'al le nook'o bejla'e', ma' de algodoni', te' botono'obo'. Jaaj, jach táaj ya'ab ba'axil ku taal meyaja'. Entonces le ka'ache', le suum ka'ache' puro de sóoskilo', le fibrao'. Bejla'e' ku beeta'al puro de petroleo. Casi ma' tu manchaj kex léeyli ku taasa'ale'. Tumen le mas úuch ka'acho' le ka jach, jach, jach yaan le producciono', tuláakal le mejen, le mejen vastagoso', mejen viveros ku bisa'al. Ku ko'onol ka'ach, tak Nueva York, Nueva Orleans, que Tazania, jaaj. Ti' ku bisa'al. Jump'éel epoca le kin tsikbaltik te'exa', tumen teene', participarnajen ti' jump'éel concurso utia'al u seleccionarta'al ka'ach máax ka xi'ik te' lugaro'. Utia'al Nairobi, utia'al Tanzania, ka ka'ansa'ak ka'ach bix u meyajta'al le kijo'. Tuláakal le ts'o'ok in tsikbaltik te'exa'. Le túun te' ka'ach ku bin, seleccionarta'abi', leti' le ku bin ka'ansbilo', tumen yaan a beetik limpieza táanil. Ku lúubul le che'obo', ku tóokal beyo'. Leti' túun, leti' ka'ach kan k bin ka'ans te'elo'. Ka'ach, jach yaan le produccion weya', ka bisa'abij. Le ka jo'op' yaantal le produccion te'elo', ka jo'op' u abandonarta'al le weya'. Bejla'e' tak ti' ku taal le fibrao'. Ti' barco ku taasa'al. Léeyli' ku meyajta'ale'. Le gobiernoo' léeyli' ku meyajtik, ku manik le fibrao', pero mas ma' tu meyajta'al le tia'al le weya'. Le weya' chéen jump'íit, chéen le utia'al banda Motulo'. Ti' yaan banda Motul, ti' yaane' le hacendado'obo', particularo'obo'. Leti' yaan chan jump'íit meyajo'. Leti' xuul ku chan meyajtik. Le algunos, léeyli ku dedicarkuba'ob te' kijo'. Te' ma' náache', yaan jump'éel, yaan jump'éel haciendae', jump'éel kaaj utia'al Tajmek, Jolaktun. Yaan jump'éel tren de raspai'. Wa antak te'ex tiempo jump'éel te' je'elo' ka xi'ike'ex a wile'ex bix u meyajta'al. Sen jats'uts. A wilmaj? A wilmaj wáaj u meyajta'al le sóoskilo', le k táan tsikbal ti' le henequeno'? A wilmaj? Wa ka anak teech tiempo ka xi'ike'ex ka wile'ex. Te' ma' náacho', tia'al Jo'olaktuuno'. Jump'éel ba'al sen jats'uts, jaaj, sen jats'uts. Tuláakal le ts'o'ok in tsikbaltik te'exa', ti' kan a wile'ex te'elo'. Bey u meyajta'alo', jaaj. Ku ts'a'abal te' elevadoro'. Ku na'aksik le rolloso'. Le kan éemek beya' ku wach'a'al. Ku ts'o'okole' ku máan te' cadenao'. Le kan máanak te' cadenao', automatico ku yach'ik beya'. Le kan jóok'oko', sóoskil. Ku ts'o'okole' ku bisa'al te' secadero'. Extenderbilo', wa le'ebilo', jaaj. Ka anak te'ex tiempo, le ba'ax kin tsikbaltik te'exa', ti' kan a apreciar tuláakal le ts'o'ok in tsikbaltik teecha'. Leti' le meyaj ku beeta'al te' Jo'olaktuno'. Ka k'áatik permiso beyo', ka wokole'ex tak te' prensao'. Te' bodega tu'ux ku almacenarta'al le fibrao'. Ti' kan a wile'ex bix u ya'ach'al xan le pacao'. Ti' kan a wile'ex bix yaanil le paca', estibado beyo', te' ciento cincuenta. Yaan… cuando mas jach u aalilo' ciento ochenta kilos. Chuya'an, elaborado tuláakal, sen jats'uts. Le hacienda te'elo', hacienda kin wa'alik teecho', todavia ku meyajta'al le fibrao'. Sen jats'uts. Ojala ka kóojok... ka anchajak teech oportunidad ka xi'ikech a wile'ex, sen jats'uts. RODRIGO: Pero beora' mina'an? EDESIO: Yaan, léeyli' yaane'. Léeyli' yaane', jaaj. Ku jo'och kijo' sáansamal. Desde lunese' tak sabado, jaaj. Pero ma' ya'abi', pero yaan. Ba'ax tumen ma' ya'abi'? Tumen mina'an casi le kijo'. Leti' te'elo' chan wa tu'ux yaan jump'íit, leti' le ku bisa'al ti'obo', jaaj. Leti' le ku maniko'obo'. Te' je'elo' leti' u meyajil le kijo'. Wa yaan ba'ax uláak' a k'áate'ex ka wojéelte'exe', wa tin alcance yaane', kin tsikbaltik te'ex. RODRIGO: Kux túun, don Edesio, ku ya'ala'al úuch yaan hacendadose' jach k'aak'as máak, jach u castigartik u trabajadores. Jaaj? EDESIO: Pero le úuch je'elo', jump'éel historia yaanil. Tumen teene' ka jo'op' in k'ajóoltiko' leti' le kin wa'alik teecha', pues anchaj to'on juntúul hacendado jach tratable, jach amable. Jach tu kano'ob atendertik u meyajo'ob. Le úuch ka wa'alike'exo', utia'al le epoca esclavitud. Todaviae' ma' anchajak experiencia ti' le campesinos, mejor dicho beyo', tia'al ku chan defendertubajo'ob. Je' ka anchaj le experienciao', ka anchaj máako'ob mas chan estudiado'obe', entonces ka chan cambiarnaj le chan situaciono', ka jo'op' u protestaro'ob. Ma' deber u ts'a'abal máak ti' jump'éel trato beyo'. Teene' kin wa'alik teecha' ma' tin vivirti', pero in xokmaj, jaaj. In xokmaj u historia beyo', bix u tratarta'alo'ob ka'achi'. De acuerdo je'ebix u avanzar le tiempo bey ka jo'op' u estudiar máako'ob. Pues ka jo'op' u ts'aiko'ob u cuenta: -Báanten kin tratarta'al beya'?- Entonces ka jo'op' u protestaro'ob. Je'ex le hacendadoso' ka jo'op' u chan cedero'ob. Pero anchajij, anchaj le epoca esclavitudo'. Tu tiempo esclavitudo', según ku ya'ala'ale' yaan u beetik le máako'obo' u fajina. Jump'éel meyaj le fajinao', jump'éel meyaj gratis. Y wa ma' ta beetike', ka castigarta'al. RODRIGO: Bix ku castigar? EDESIO: Ku ja'ats'al máak. Wa ma'e', ka k'ala'al ti' jump'éel lugar, chéen ta chan juunal. Mixmáak ka wilik. Ma' tu ts'a'abal teech ja'. Ma' tu ts'a'abal teech mixba'al a jaantej. Wa ku ts'a'abal teeche', pero jump'éel chan… jump'éel ba'al ma' ta na'ajtal siquiera. Leti' le castigo beyo'. Y jach ku ja'ats'al máak. Lelo', pero lelo' mas jach úuchij. Jaaj, yaan, yaan le hacendado k'asa'antako'obo'. Le weya', u yuumil le hacienda ka'acha' don Liborio Cervera. Don Liborio Cervera, u paalalo'obo' Orlando Cervera. Leka kíim don Liborio ka jp'áat don Orlando. Ka kíim don Orlando ka jp'áat u paalalo'ob, u yáabilo'ob. Entonces leka jp'áat u yabilo'obo', ka jp'áat ma' tu meyajtiko'ob le plantelo'. Ba'ax tu beetaj le joveno'obo'? Chéen u k'áato'ob ka'ache', entrada. Mu k'áato'ob ka u beeto'ob inversion utia'al ka beeta'ak le limpieza. Ka p'áatak ma'alob le plantelo'obo', limpio tia'al ka meyajta'ak. Jump'íitak u desaparecero'ob. Abandono, tumen ma' iguali', ma' igual je'ex u tuukul le úuchbeno'obo'. Ma' u yojel tuukuli'. Claro que le je'elo' chéen jump'éel tsikbal. Pero leti' le historia je'elo', al menos u historia hacienda weya'. Bey tak u abandonarta'alo'ob. Ja'alil ka jkíim le patrono'. Leka jkíim le patrono', pues le oko'obo', ma' tu ch'a'ajo'ob interes utia'al u meyajo'obi'. Leti'obe' chéen cosecha u k'áato'obi'; entrada taak'in. Ma' u k'áato'ob ka jóok'ok utia'al ka u bo'oto'obe' utia'al u meyajta'al le plantelo'obo' ka p'áatak limpioil. Pues bey taal xu'uluko', bey u taal u xuul le meyajo'. Bejla'e' cada juntúule' ku kaxtik meyajo'. RODRIGO: Tu'ux? EDESIO: Tu'ux yaan le lugaro', tu'ux yaan le meyajo'. Ti' ka bini'. Kan ts'o'okok le meyajo', ka ka'a suut, jaaj. Puro bey yaan le vidaso'. Tumen le historia le kijo', leti' je'elo', máanij. K'amchajij , meyajta'abij, pero máanij. Xu'ulij. RODRIGO: Kux túun don Edesio, bix u vida máak te' tiempo esclavitude'? EDESIO: Tiempo esclavitudo', ku ya'ala'al beya' tumen le kan ts'o'ok u bo'ota'al le máako'obo', leti'obe', ma' táan u maano'ob le ba'ax u k'áato'obe'. Yaan u ts'a'abal ti'ob le ba'ax ku ya'al le hacendadoo'. Y yaan u tuxtik le máako' te' tiendao' tu'ux kun u ts'aabil le ba'ax ku ts'aabil ti'obe'. Mayor parte utia'alo'ob léeylie', jaaj. Chéen ku chíikpajal bey tu atendertikecho'obe', pero ma'. Te' ka bin te'elo', wa ku yojéeltiko'ob ma' ta bin maane', ojéelte', yaan a castigarta'al. Yaan a ja'ats'al. Y según ku ya'ala'ale' le úuch ka'acho', todavia joven le kan ts'o'okok a beel beyo', lekan sáasak tia'al lunese' yaan a bin meyaj. Y le kan ts'ao'ob teech le suum, trinca, utia'al a k'axik le rolloso'. Ku ts'aiko'ob teech tak dos mil. Ma' túun u ya'ala'al teeche' je' u páajtal a beetike'. Yaan a beetik. Pero leti', le túun te' bey le esclavitudo', jaaj. Tumen ma' tu respetartiko'ob a ideas, a derecho beyo', mina'an. Bey le esclavitud úucho'. Tumen leti'obe', ma' táan a beet je'elba'ax a k'áatej, juum. Triste, tumen pues ma' libreechi'. Y ma' ta máan calle. Ma' ta p'áatal. Ma' ta bin Acanceh, ma' ta bin ti' uláak' kaajo'ob, uláak' lugar. Ma' ta bin te' ciudado'. Leti'ob, leti'ob controlarmij tuláakal. Ma' libreechi'. Cuidado ku yilo'ob máak las diez, las once de la noche, calle. Yaan u ya'aliko'ob: -Báan ka máan a beetej?- Bejla'e' ma', bejla'e' yaan le libertado'. Je'etu'ux a k'áatej, ti' ka bin maani'. Je'elba'ax a k'áatej, wa ti' yaan teech posibilidade', ka manik. Sí, bejla'e', diferente. Pero le úucho', ma'. JORGE: Pues, buenos días. Bix a k'aaba? LUISA: Luisa, Luisa. Luisa Balam. JORGE: Jayp'éel años yaan teech? LUISA: Ochenta y cuatro. JORGE: Tu'ux siijilech? LUISA: Chabil, ti' jump'éel chan, chan, chan, bey chan ich koole'. Chéen chan cuatro naj yaani'. Ti' síijo'oni'. Ti' ch'íijo'oni'. Veinticinco años jóok'oko'on waye'. Pues to'one' óotsilil k ilmaj bey te' k'áaxo'. Tumen mix xook, mixba'al k u'uyik u ya'ala'al, wa ku yúuchul xook. To'one' ma' k ojel wa ku yúuchul xooki'. Pues, triste u chan vidaile' tumen mixba'al, mix español. Je'ebix lela'. Ka t'anen españole', ma' in wojeli', ma' in wojel ba'ax ka wa'aliki'. Le k chan ojel to'ona' le te' beyo', bey ka'ansa'anbilo'on. Bey úuchik jóok'ol t'aane'. Pues, bey úuchik seguero'. Pero beyo', kin wa'alike', chan triste u vidae', ma' je'ebix le paalalo'ob beora', wa chéen ma' u k'áato'obe', pues lelo', chéen ma' u k'áat u kano'obi'. Le úuch túuno' ku ya'aliko'ob in maamae', in abueloso'obe', ku ya'aliko'obe': -Bejla'e', paale'ex,- ku ya'alik, -bejla'e' ma' óotsilil yaaniko'one'exi', tranquilo yaaniko'one'ex. Úuchej-, ku ya'alik, -kéen áak'abchajake' wa yaan ka'ap'éel a chan nook'e', ka chan na'xik'ike'. Túun taal le máako'ob ma' acuerdo yéetel le ka'ap'éel partido yaan. Bix ku ya'aliko'ob u k'aaba' le máako'ob? Yaan bin... bix u ya'aliko', yaan bin liberal. Yaan bin... bix uláak'? U ya'alike', bix uláak' ya'aliko'ob ka'ache' uláak' bin máako'ob. ka'ap'éel partido túun bin yaan. Wa teeche' ma' a wóoksikabaj ichil le máako'obo', teeche' yaan a kíinsa'al. Bix u yoorail kéen kíinsa'ak. Pues te' kaajal tu'ux úuch, tu kaajal in mamao'. Ku ts'o'onol le nukuch máako'ob mun yaantal jump'éel acuerdo ti' le máako'ob ku máan u kaxto'ob compañerose'. Pues, yaan juntúul in tio manak' ilme'. Kéen áak'abchajake', ku ch'a'ik u chan sáabukane'. K'áax ku wenel, tumen leti'e' túun kaxta'al tumen mu yaantal acuerdo ti' yéetel máako'obo'. Entonces, yaan xan in abuelo túun ti' in mamae' bey xano'. Ku kíinsa'al le ba'alo'obo', ku taasa'al tujkinsa'al tu jool u yotoch. Kéen líik'ik leti'e' ti' yaani'. Pues yo'olal u ya'ala'al wale', wa leti' beetej. Leti'e' puuts'ul óotsili', yo'olal mu kiinsa'al. Mina'an tranquilo ka wenek tu k'áan. Kéen áak'abchajake' tu bin u ta'akubao'ob, kéen áak'abchajake' tun bin u ta'akubao'ob. Pues leti'obe' le meyaj ku beetiko'obo' ma' u ti'alo'obi'. Le túun xane' jach p'eka'an xan. Yaan u kíinsa'alo'ob, tumen leti'e', mun ts'aikubaj acuerdo yéetel máako', tumen ka'ap'éel partido beyo'. Pues, leti'ob túune' p'eka'ano'ob beyo', pero, le túun, juntúul túun in abuelo, u papaj in mamae', ku ya'alike': -Pues kin beetik jump'íit ti' le máak yáanal u no'oj u k'ab yaano'ona'. Kéen in wila'aj yaan u yoraile' kin beetik jump'íit teeni'-. Pues, leti'e' p'eka'an yo'olal lelo'. Tumen leti'e' ku beetik jump'iit u tia'ali'. Pues, le nuuktako'ob úucho' u k'áato'obe' chéen ba'alo'ob utia'al ka beeta'ak ti' leti'ob. Entonces pues kéen áak'abchajake' ku bin u ta'akubao'ob, to'one' k ilik xan beyo'. Como in mama túune', pues sajako'ob xan bey ti' ku chan taal u ta'akubaj u suku'un u yiknalo'. Ma' wáa ti' xane' ti' kun u chan síij ba'al u jaante'e? Ku bin u ta'akubaj k'áax, tumen mun yaantal acuerdo yéetel le partido túuno'. Pero tuba'an teen bix u k'aaba' uláak'. Ka'aja'an wáaj teech, Lucy? Ma' bin jump'éel, jump'éel le partido liberal? Uláak' jump'éel partido mun k'a'ajal teen. LUCY: Socialista. LUISA: Ándale, jaaj, socialista, le túun ti' le mun ts'aikubaj acuerdo yéetele'. Le beetike' p'eka'ano'ob. Pues tuláakal… pues tuláakal lela' tumen leti'obe', le mun ts'aikubaj de acuerdoil beyo', kéen áak'abchajake', bin u ka'aj u ch'úuktej ka u ts'onej. Entonces, le nukuch máako'oba' ku kóojol ti' wale' ku bino'ob wenel k'áax. Mun k'ubikubaj ti' uláak' máako'ob. Entonces, pues, beyo', beyo', beyo' yaan juntúule' u pariente beyo' kíinsa'abij. Ka bin a'ala'ab ti'e': -Ko'ox wale', yaan k kíinsa'al to'on.- Leti'e' ka tu yu'ubaj juntúulo' de que yaan u kíinsa'alo'obe' ka jbinij. Juntúulo' máan t'anbile' ma' jbini'. Tu taal u píik'il bin tu tuukultaj bin u ka'aj u púuts'ule', le ku ts'o'onol. Leti' p'áat pektali', ka chu'uk u hijae' ka bin bisa'ab Jo'. Jo'e' xíimbali', le ka cha'ab Jo', ka suutnaje'. U xíimbaltmaj bin Jo' tak te' lugar to'one'. Kensa ba'ax k'iin ku taal ka páatjij u k'uchul. Je'elo', pues. Beyo' mantats', bey u máan u ta'akubaj óotsil in tío beyo'. Ka p'áat chan tranquiloe'. Óotsilil ku máansik máak, jun chan wáal u nook' yaan, jun chan p'éel báateyae'. Yaan bine', chan yóok'ol tuunich ku p'o'ik u nook'. U bin bin chan yóok'ol jaltuno', bey u bin u chan p'o' u nook'i', pues mixba'al yaan. Óotsilil ku máansik máak. Entonces, pues, le túun ti' lelo' yaan le ku ya'aliko'obe', pues, kéen áak'abchajake', ku bin u ta'akubaj ich sajkab, pues, tal veze' wa mun kaxta'alo'ob xan. Yaane' kéen jóokech ti' jump'éel k'áaxe', ti' chan yaan u chan booch', xan bey tu'ux ma' ch'uula'aj, pues ti' ku chan bo'oybeskubaj beyo', jach yaayaj vidae. Jach yaayaj vidail u máansmajo'ob. Orajak tun kaxta'alo'obo', tóokab Nenela'. Láaj t'a'ab u yotoch le máako'ob yóok'olo'obo'. Tóoka'ab Tso'k'a'aw. Láayli' beyo', yo'olal u kíinsa'alo'ob beyo'. Tóoka'ab P'el Báakab. Le Nenela'o', tu máan u tóokla'anto'ob u yotoch yéet wíinikilo'ob. Ba'axten túun? Tumen mun yaantal le acuerdo. U k'áato'obe' le ku beetiko'obe'. Le xan ku beet le uláak' u jaatsa'. Pero como mun beetiko'obe' pues, p'ekta'ano'ob, p'ekta'ano'ob leti'ob. Ahora le uláak' ku ya'ala'al túuna', lelo' ma' in wilmaji'. Kéen jóok'okech te' k'áax tu'ux kaja'ano'on, nukuch k'áaxo'obo', míin yaan jumpíit maanal yaan u tich'ib k'ab tuunicho'ob, je'ebix tujkina'anil le je'ela'. Entonces, tu'ux, tu'ux, bin ku ts'onikubao'ob, tumen ti' ku ta'akikuba'o'obe' u ch'úukto'ob le máax kan u kiinso'obo'. To'on túune', ka'ach k a'alike': -Báan túun biilal le nukuch ba'alo'ob beeta'ana' tu'ux ku ts'onikubao'ob le úuchben máako'obo'?- Ku ya'ala'al to'on beyo'. Lelo' ma' k ilmaj to'oni', pero mientrase' tuláakal le ba'alo'ob beeta'an tu'ux ku ta'ajkuba'o'ob, k ilmaj. Te' tu baanda in kaajal tu'ux luk'o'on, te' Chabilo', ti' k ilik le ba'alo'ob beyo'. JORGE: Ba'ax, ba'ax año úuch le ba'alo'? LUISA: Ay Dios, úuchben ba'al. Táan a wu'uyik to'one' mejentako'one'. Teene' ochenta y cuatro yaan teen beora'. Le úuchik le ba'al beyo', pues mejentako'oni'. Pero to'one', táan k ilike' ku ma'achal k k'abe' k bisa'al te' k'áaxo' utia'al ta'akbilo'on, je'elo'. Pero tumen yóol le láak'tsilo' bey mu k'ubikubaj te' máako'obo'. Pues ku ya'alik in maama: -De repente wa tak to'one' k kíinsa'al. Mejor ko'one'ex wenel k'áax.- k bin k'áax wenel, pero mejentako'on túun lelo'. In maama, leti'obe' u yojelo'ob beyo' ba'ax tiempoil, táan a wu'uyik ti' in ochenta cuatro. Yaan wa kex tak, yaan wa kex tak diez años teene'. Je'elo', pues, beyo' ts'u yúuchtal beyo'. Yaan kex, le ba'alo'ob je'elo', yaan kex, wa kex tak noventa añose'. Juntúul in primo te'ela', ts'o'ok u kíimil, noventa y ocho yaan ti' ka kíimij, leti'ob ilmil le ba'alo'obo'. U manak' ilmo'obi', pero ma' tuláakal xan u yilmo'obi'. Yaj le vida úucho'. JORGE: Kux túun le guerra ku ya'ala'al, le guerra tu beetaj le wíit'o'obo', ma' a wojel mixba'ali'? LUISA: Ah! Lelo' ma' k ojelo'obi'. Chéen ba'ale' k u'uyik u tsikbalil xan. Le túun le wíit'o'ob ka wa'aliko', pues láayli wa debe ser tun kíinsa'alo'obe'. Ba'anten túun? Tak ich sajkab ku ts'aik u chan nu'ukulo'ob. U chan trasteso'obe' ku moliko'ob. Táan túun u máan le máako' úuch bey tu p'uujo' wa ts'oonajko'ob beyo', pues le bin le ken púuts'uk, bin le ba'al ti'ob. Ken okok te' ich le sajkabo', le máako'obo', ku yokol u kaxto'ob. Le túun bin, le kéen u oko'ob te' ichil le sajkab kéen u focarto'obo'… tumen úuchej ma' in wojel wa a wojele'ex ku ya'ala'al ba'as u k'aaba' le ba'alo'. Xjiit' de bey xa'ano'obe', je'elo'. Ken bin je'ebek bin le chan ba'aso', pues lelo'. Jkíim u yuumilo'ob wal beyo'. Ma' ila'ani'. Chéen u nu'ukulo'ob ku kaxta'al. Le ken kaxta'ak tumeno' kéen jo'op' je'ebek bin u jool le chan ba'asa', ti' yaan u chan nook'o'obi'. Ti' yaan bin u chan, chan laako'ob likil u janalo'ob. Tuláakal ba'al ti' yaani'. Yaan oora ichil le sajkabo' ku kaxta'ab tak cinco chan ba'aso'ob beya'. Pues debe de ser ma' u pakabilo'ob, beyo'. Ya'abo'ob wale'. Lelo' ku juntartikubao' ku bin. Lelo' táan túun kíinsa'alo'ob túun beetiko'ob le beyo'. Bueno, jach lelo', ma' k ilmaj to'one'. Chéen u tsikbalil k u'uyik beyo'. Ku kaxta'alo'ob u chan trasteso'. Pues como ti' sajkab mun yokol ja' mixba'ale'. Pues u chan nook'o'obo' ma' ts'uukul kéen kaxta'aki'. Bey bin túun. Pero a wojel wáaj chéen leti'ob saklik beya'? Especial u chan nu'ukulilo'ob. In papaje' u yojel le beyo'. Yaan u especial u mejen che'ilo'ob ikil, ikil u ko'oj le ba'ax ku sakliko'obo', je'elo'. Bey u beetik u nook' le nukuch máako'ob úucho'. Bey u beetiko'ob beya'. U pak'iko'ob wal ya'ab tamane' le ku piits'o'. Ku pak'iko'ob ya'abe'. Le kéen ts'o'okok u jóosiko'ob bey tu mejen sóolo'obo', ku ki' limpiartiko'ob. Le ku káajal u pits'iko'ob, u pits'iko'ob, u pits'iko'ob beyo', le kéen u beeto'ob, ts'o'ok túun le paca. Ku beetiko'ob beya', entonces ku kaxtik u beetiko'ob túun jump'éel chan ba'al beya'. Yaan u mejen che'ilo'ob beeytak likil. U preparartiko'oba', ku ch'aiko'ob bey chan luuch buka'aj. Tumen úuche', mejen lúuch ku usarta'al. Ku ts'aiko'ob bey chan ta'ano'. Teene', lelo' in wilmaj. Ku wáak' p'iri'istiko'ob beya'. Ku sáats'al le chan hilerao'. Ku báak'al te' che'o'. Ku ts'o'okole', ku p'iri'istiko'ob tu ka'atéene', ku sáats'al buka'aja'. Ku jáan bak'iko'ob tu ka'atéene' te' chan che'o', lelo'. Tuláakal lelo' in wilmaj, tak je'ebix u sakliko'obo'. Bey bin xan u saklik u nook'o'obo'. Je'ebix u sakla'al le sáabukaano', ba'alo'obo' bey bino'. Especial u che'il. Yaan juntúul in cuñado hasta le ba'alo'ob ku ko'onol beora'. Ku beetik beyo'. Especial u mejen che'ilo'ob. Kéen ts'o'okoke' chan orilla yaan. Bejla'e' yaan u chan mejen flecosil. Láayli yéetel mejen che'ob ku beetik beyo'. Bejla'e' ma'atech u beeta'alo'ob beyo'. U yaanal bix u meyajta'al. Táaj ya'ab ba'al u chan ojel máak. Pero, hasta beetike', ku ya'alik teen in hijae': -Ki' chilen, ki' chilen. Wa tu síijo'ob ba'al a jaantej, ma'alob. Wa ma'e', teech a wojel. -Aay, ma' in chital,- ken ti'. –Beeka'aj ba'al, ba'al ku k'a'ajal teen in wilmaj, in wu'uymaj. Mun chukik ocho diase' ts'in kíimil,- ken ti'. Je'el túun tin chan máan beya' tin wu'uyik u yúuchul tsikbale'. Pues ki'imak in wóol. Le beetike', ba'ax kun chital máak! Ma' suuk ti'. Suuk u chan meyaj máak. To'one' úuche' ich kool, kéen sáasake', wa tu tiempoil koole', p'áaytok' k beetik. -P'áaytok' te'ex, teen kin ch'akik u che'il,- kij in animáas in papajij. Como chéen ko'olelo'one', je'elo', pues, k meyajtik beyo'. Wa ti' u páaktik yáanal u nal máak, k meyajtik. Wa paak'al, k meyajtik. Tuláakal le u meyajil koole' ti' kuxa'ano'on beyo'. Ti' k kaxtik k kuxtali'. Ba'al k jaante' yaan beyo'. Tumen jach ku yaantal. Ma' je'ebix le bejla'a'. Bejla'a' wa ma' ta ts'aj u chan vitaminaile', mixba'al kun yaantali'. Úuche', ma'. Je'el ba'axak yaan ta koole', ti' ku perderchajli'. Bey úuchik k líik'sa'al to'on mejentako'ona'. Ahora, yo'olal u chan nook' máak beyo', mina'an. Jump'éel ta chan óok'oli', jump'éel p'áatal teeni', puro beyo'. Bejla'e' kin wa'alik ti' le paalalo'obo' tak te' jo'olkaaj wa ka xi'iko'on, jach óotsilech mina'ana', je'el a ch'a'ik a chan nooke'. Ka ki' ts'aik cloro ka p'o'ike'. Úuche', ba'ax! Mina'an. Je'emáaxe' mina'an. Chéen wale' chan yaan ti'obo', pues, ku beetik chan óoxp'éel u nook'. Pero óotsil máake' chan ka'ap'éel u nook'. Yo'olal ti' ba'alo'ob ku yúuchul tak úucho', lelo' yaan máak ilmil. Le jach úucho' ma' k ilmaj to'oni'. Chéen u tsikbalil k u'uyik bix beyo'. Bey kéen xi'iken te' Cancun, yéetel in hija, ku ya'alik in wáabilo', ku xooko'obo': -Pa'atik jáan kutal ta wiknal, jáan tsikbalt le cuento ka k u'uy! Tumen to'one' k'a'abéet to'on cuento.- Pues u yojelo'ob wal ba'ax biilale'. Teene' tin tsikbaltike'. Leti'obe' túun ts'íibtiko'ob, lelo', pues beyo', il le cuento. Lelo' jach táaj ya'abach ba'al u yojel máak. Ku yu'ubik u ya'ala'al máak beyo'. Pero, lelo' ma' k ilmaj to'oni'. Chéen le k ilmaj to'ono', le beyo', pues, jach yaan óotsilil. Jach yaan óostsilil. Óotsil líik'iko'on. Bejela' óotsilo'on xan. Pero, ma' jach tantoi', yo'olal le paalalo'ob tun chan meyajo'obo'. Pues, yaan tu'ux chan yáantal. Yaan u síijiko'ob ba'al k jaantej. Úuche' kex pues beyo', chéen ba'al u jaant máake', yaan, a chan nu'ukulo'ob. Wa a chan xaanab wa ba'axe' mina'an. Ba'ax k usartik to'on chan xanab k'éewel beya'. Míin u, míin u k'ajóoltmaj don Gamaliel. Te'ela', te' ku chan wéel u táabila' k k'axik. To'one' leti'e' tu'uxake', tak ti' kaaj k chan jóok'ol maane', xanab k'éewel. Ma' bey je'ebix lelo'. Wa je'ebix lela' chan ma'alob. To'one' chéen xanab k'éewel t usarte'. Pues beyo', ya'abach óotsilil k ilmaj. GAMALIEL: Tsikbalt to'on tu yo'olal le u yuumil le k'áaxo'ob ku ya'alalo', doña Luisa. LUISA: Le u yuumil le k'áaxo'obe'? Le máako' yaan u propiedado'obe'? GAMALIEL: Ma', le yuumtsilo'ob ku ya'ala'alo'. LUISA: Ahh! Le yuumtsilo'obo'? GAMALIEL: Ándale, jaaj. LUISA: Jaaj. Aah, lelo'! To'one' ka p'i'il k iche', ma' wáaj tin wa'alik teeche' ich kool k bin. To'one' le táan le páak yáanal nal, tak k bin te' páak yáanal nalo', bey u bin u nalila'. Kéen u ya'al in maamae': -Bin in ka'aj in k'áak't juntúul kaax utia'al a bise'ex te' ich koolo'. Yaan in chakik xan u saka'il-. Yaan u jóok'sik xan trece mejen luuch beya'. Mejenitosa', mejen luucha'. Kux túune', u salanchaktik le kaaxo'. Ku ts'o'okole' ku k'áak'tik. Le kéen ts'o'ok u k'áak'tiko', mientras túun beetik lelo', túun jáan juch'ik le saka'o'. Le kéen ts'o'ok u juch'ik le saka' beyo', ku jáan juch'ik u juuch'ilo'. Ku beetik trece u p'éelel waaj. Entonces, ts'o'okole' chéen kéen k il u tíip'il, to'one' bija'ano'on meyaj. Chéen kéen k ila'aj tun taal yéetel le saka'o', yéetel le k'áak'bil kaaxe', yéetel trece u waajil. Ku beeta'al u chan ka'anche'il, túun bey tumen in papaja' y tu'ux kun u bankunso'obi'i. Ku ts'aiko'ob u chan cruzil beya'. Pues to'one' k jaantik xan beyo'. Pues, to'one' táan k tséenta'ale', to'one' táan k jaanal. Le kéen ts'o'okoko', pues kéen ka'a suujnako'on. Chéen ke jump'éel tiempo, kéen u ya'al in papaj, kéen u yila'aj ts'o'ok u jochik u chan nal, ts'u p'uchike', ku ya'alike': -Bin in ka'aj in beet u waajil in kool.- Ku jóok'sik kex ka'atúul nukuch tso'. Tumen le aalak'o', yaan. Yaan ba'al u jaanto'ob. Pues, ku jóok'sik ka'atúul nukuch tso' yéetel u kaaxilo'obe'. Ku kíinsa'al. Ku t'a'anal máax kun k'ayik túun. Lelo' ku k'a'ayal. Jaan, je'elo'. Pues ku beetiko'ob le píibil waajo'. Ku ya'ach'tiko'ob u waajil beya', yéetel sikil. Ku píibta'al xan le waajo'. Yaan u cho'obol xan sikil tu táan, je'elo'. Pues, le kéen ts'o'ok u listotal xane', mientras ma' jáala'ak xan u waajile', le xan le máak k'ayiko' tun máan u k'aay tu paach le ka'anche'o'. Entonces, le kéen ts'o'okok túun beyo', pues kéen listochajak túun le u janalilo', bin u ka'aj túun k'aybil xan. Le xan le máax k'ayik beyo' tun máan u k'aay xan beyo'. Hasta u ts'o'okole', pues ku t'o'oxol le ba'alo'ob jaantbilo'. Lelo', bey in wilik u beetik in papaj úuchij. Ku beetiko'ob novenas, ku ya'aliko'obe', utia'al Dios. Ku beetiko'ob novenas. Tuláakal ba'ax ku beetiko'ob. JORGE: Kux túun le u yuumil k'áaxi', mix juntéen ta…? LUISA: Tin encontrar tu t'aano'ob? Yaan. JORGE: Yaan? LUISA: Ka bino'on káajal ti' jump'éel k'áaxe' ka luk'o'on te' xChabilo'. Como yaan chan aalak'e', pues ka jóok'sa'abo'on ti' le kaajo', ti' le chan k'áaxo' yo'olal le chan kajtalilo'. Ka tu ya'alaj le máako': -Je'el a wilike'exe' tu'ux a bine'exe' tumen beora' in tia'al le waya'-. Ka a'ala'ab ti' tumen in papaje': - Ma' a tia'ali' - ku ya'alik ti'. -Mixba'al a wojel. Le waya' ma' xan maanbil u beetmajil in padrinoe'. Kaxa'antbil tu beetaj. Entonces, teeche' mixba'al.- -Pero min wojeli': te'exe' yaan a tselikabae'ex waya'.- Ka t molaj k aalak'e'. Ka jbino'on ti' jump'éel chan kajtalil. Ti' yaano'on. Pero le túun bine' chan kajtalil tu'ux bino'ono', ku ya'ala'ale' jach káaka'. Chéen áak'abchajake' tun yok'ol miiso'ob. Ts'o'okole', ba'ax miisij! Chéen ti' jump'éel chan k'áax, mixba'al yaani'. Mixba'al yaani'. Pero, ma' táan a wilik. Kéen sáasake' mina'an miis, pero kéen u ya'al le kex las doce áak'ab wa las once tun máan yok'ol le miiso' te' jáal le múulo'. Entonces ka úuch túun ti' le juntúul in chan sobrinae'. Chan nojoch xan, bey buka'aj je'ebix juntúul in wáabila'. Ka jtaal juntúul máak. Como in wíits'in yaan u chan waakaxe', taal u k'áat le wakax u mano'. Ka a'ala'ab ti'e' paal ti' yaano'ob te'elo': -Xen a we'es ti' le nojoch máako'.- Ka bin le paalo'. Como le nojoch máako' ma' jach ma'alob u t'aani', ma' jach claro u t'aani'. Je'elo' ka bin u ye'es beyo'. Ka jaan ku ya'alik: -Ts'o'ok in wilik. Sáamal in taal in bin in wilo'ob.- Ka bin le máako', ka jtaal yéetel. Míin jach las cuatro chéen ka t u'uyaj le paalo' je'ela'an u t'aan. Le paalo' mun béeytal u t'aan. Bey u k'aláaman u ni' tun t'aane'. Mun béeytal u jóok'ol u t'aan. -Táan wáaj a wiliko'?- ken ti' in cuñada; -Le paal ta tusaj u beelo' leti' le nojoch máak yéets'tiko'- ken ti'. Tu'ux in wojéeltik le paalo' wa tu ya'alaj ts'o'ok u chu'ukul tumen u yiik'al le muulo'oba'! Ma' in wojel ba'ax yaan ti' le paalo'- ki, -mun béeytal u t'aan.- Ay Diós, ka más éek'joch'e'enchaje' le kéen u yóot le yuk' le ja'o', mun páajtal u yuk'ik. Ku tóoch'bal tu ni', beyo', beyo', je'elo'. Ka tu ya'alaje'; -Bix túun mas ken k beetej. Le paala' yaan k bisik. Yaan k bisik ka jóok'sa'ak u suerte. Ka ila'ak ba'ax beetik ti'. Ku na'atiko'ob le jóok'saj suerte beyo'. Pues, ka ku'uch le paalo' ka bisa'abij. Pero le paalo' mun béeytal túun u t'aan, jaapal u chi'. Te' tu ni'e' mun ch'a'ik u yiik'. Je'elo' ts'u p'áatal mix túun ba'an. Ta tséentike' ma' táan. Mismo u díail beyo', u yáak'abile' úuch ti' le paalo'. Je'elo' ka bisa'ab le paalo'. Ka bin ilmajta'abe'. Ka a'ala'ab ti'e': -Múul beya', múul beya'.- Láaj múulo'ob yaan te' chan kajtalil tu'ux bino'ono'. Ka a'ala'ab ti'e': -U yiik'al le múulo', leti' chuk le paalo'. Ma' jach tu beel úuch u jéentanta'ali'. Wa ma'e', man ka'a t'aan yéetel a hija. Chéen jump'íit u chan yiik'al cha'ab beyo'- ku ya'ala'al ti'. Je'elo' pues, ka santiguarta'ak tumen le máako'. Ku ts'o'okole' ka a'ala'ab ti'e': -Yaan a beetike'ex u waajil, bey a beetike'ex jump'éel primicia. Yaan a beetike'ex u k'óoli', u píibil waajil, tuláakal beyo'. Ka t'ane'ex juntúul jmeene' ka k'a'ayak.- -Je'elo', ma'alob.- Como le paal mun t'aano', pues túun kaxta'al ba'al beeta'al ti'. Mun béeytal u yuk'ul, pues túun kaxta'al ba'al beetal ti', mun béeytal u yuk'ul. Je'elo' ka jo'op' u kaxta'al ba'al beetbil ti' le paalo', tu yooraile'. -Sáamal a beetike'ex,- ki, -min ts'íiboltik wa teen kin k'ayik. Kaxte'ex máak.- Yaan túun juntúul in tíoe' ku chéen ts'íiboltik u, u ya'al bey. Je'el u k'ayik le, leti' le k'óolo'. Je'elo' pues ka a'ala'ab ti'e'. Pues, ku ya'alike': -Je'el in bakuntike',- ki, -mix a chéen t'anike'ex jmeene'-. - Ma'alob.- Je'elo', ka prepararta'ab túun le janalo'obo'. Pues, ka píipta'ab tak u waajil. Pues le paalo', mix úuchuk le k'aaye', le paale' ts'u káajal u ch'a'ik u yiik' ma'alob. Mun jóok'ol le u ba'ax ku jóok'ol tu ni' beyo', ts'u káajal u ma'alobtal. Je'elo' pues ka tardechaj ts'o'ok u beeta'al le ba'ax a'ala'ab beyo', le paalo' ts'o'ok u ma'alobtal. Ka utsij. Tak walkila'… ts'u ch'íijil beora'. Ma' ka'a úuch ti' beya'. Pero, ba'ax túun! Le nojoch máak tu ya'alaj je'el u presentartik le primiciao', kíimij. Pues leti'e' bine' tumen, chéen tu ts'aikumbaj u beetej. Tumen bin k'a'abéet bin u ya'alik le nukuch máako'obo'. Yaan bin u p'o' jo'olta'al, entonces, leti' ma' beeta'ab le je'elo'. Leti' je'ebix úuchik túun ti' le paal. Taan luk' ti'. Mixba'alo', bey úuchik ti'. Dos años mina'an t'aan ti'. Ka kíimij, kíimij. Ma' u ka'at'aanaj jach jumpuli', je'elo'. Lelo', te' túun, te' túun tu'ux bino'ono'. Ti' kin wu'uyik beyo', u yok'ol le miiso'ob yéetel le áak'abo'. Pues le xan le ka beeta'ab le ba'al je'elo' ch'éenel tu beetaj. Ch'éenel tu beetaj xan. Chéen u ts'o'ok juntéen tin wilik jump'éel ba'ali'. Jach buka'aj u taanto le ba'al bina'. Pero táan a paktik je'ebix u kaal le tso'. Túun chéen looko', las doce k'iin, jach paachnaj to'on beya'. Ti' yaan jump'éel múul. Pero ma' chika'ani'. Kin wa'alike': -Báan ku yilik le úulumo'oba'?- ken. Tin ch'a' ja', kin wilike' jach juum ku beetik. Tun máano'ob beya'. Ka jbinen in wilej. Ka jo'op' in chaambel bin tumen sajaken ti' kaan. Ka jo'op' in bin chaambel. Chaambelil in chan bin in wilej. Kin wilike' láaj bak'a'an u paach bey tumen le úulumo'oba'. Pero kin wilike' buka'aj u chéen tsankumil u kaal le ba'ala', táan u paktik u kaal le úulumo'ob beyo'. Tu chéen u lolot'ankil chúumuk u jo'ol le múulo' ti' yaani'. Je'elo' wa'alakbalen, wa'alakbalen: -Dios, ba'ax túun le ba'al beya'?- Ma' chowaki', míin jach buka'aj u tanto. Mix ook yaan ti'. Mixba'al, chéen táax u nak'o'. Le túun u paacho'… a k'ajóol wáaj jaaleb? Je'elo', jach bey u paacho'. Si'in, si'in u paach beya'. Wa'alakbalen. Hasta jump'éel in wook tin ts'amaj bey ku jóok'ol in wáalkab, kan siit'nake', síit'naj xan. Wa'alakbalen in cha'antej, pero túun jeejesáankil ichil le úulumo'obo'. Ba'ax ma' wáaj chéen ka tin wilaje' píix tin pajk'antaj lúub yaanal tu'uxe'. Ma' suutnajen in wili', ma'. Debe de ser wa ti' jóok' te' múulo', pues ti' ka'a bini'. Ay Dios, je'elo', jach táaj. U jaajile', táaj ya'ab ba'ax k ilmaj je'elo'. Ma' ka'a suutnaj ja'as yóol le ba'alo', óoli' mixba'al, ma' tu ka'a ja'asaj yóoli'. Je'elo' míin ts'o'ok beyo'. JORGE: Tu'ux ta kanaj le ts'aak yéetel xíiwo'? PABLO: Áan, úuchben. Teene' jump'eel t'aan ku beeta'al teene', úuchben máako'ob tu'ux kin máan: -Lela' ts'aak le taanto xíiwa', lela' ts'aak, lela' ts'aak, ts'aak lela'-. -Báan ku ts'akik?- Yaan ku ya'alike'. Yaan pero hasta ka tin chuk na'ataj ya'ab. Le xkampe ts'uula' yéetel le xchak mootso' utia'al le box granoso'obo'. Hasta yaan u chéen bóoxil beye', tak u infectaro, yéetel u yoyolkil le béeko'. Ku ju'uch'ule', ku p'o'obol. Leti' le xchak mootso' bey chak hiloe' bey u moots, bey tak u nak' le in dedoa'. Le contrayerba utia'al u yuk' máak páasmado u nak'. JORGE: Contrayeerba u k'aaba'? Ba'ax xíiwil le je'elo'? MARGARITA: Le contrayerba ku ya'aliko', leti' le ts'aak. PABLO: Bey je'ebix le je'elo'. Ya'ab teen ts'aak. Te'elo', te' paach le joolnajo'. Ya'ab ts'aak yaan teen de xjo'ochben. Yaan u moots e'elemooyi'. Yaan u moots este t'uunche'i', yaan u moots... leti' le waako'i', xtaankasche'. Efectivo le ts'aako'. JORGE: Taankasche' ba'axi', ba'ax tia'al ti'? PABLO: Utia'al le íik' ta estomago. Waako ti' a iik'. Le kan a wila'aj buka'aj nuxi' naak'a', -Aaaj, voy al doctor. ¿Cuanto vale?- -Docientos pesos…- Je'el yaan je'elo'. -Cuánto vale doctor?- -Trescientos pesos,- a wa'al ti'. Kan u yu'ub wa chan, wa chan bix a náajal, uhh. K'aasil ba'al, trecientos cincuenta, cuatrocientos pesos. JORGE: Bix ka preparartik? PABLO: Jo'ochbil. JORGE: Jo'ochbil. PABLO: Je'el in pak'maj tak le lepoliyo. Ba'ax u k'áat u ya'al ka'ach le lepoliyo...? Yerbabuena, apasote, utia'al a lóombriso'ob. Apasote yéetel, ba'ax u k'aaba' ka'ache...? Toronjil. Le toronjil efectivo para tu estomago. Pasmar, lombriz, hasta yaan ku choojoj tak tu ni' máak ku tuul. Túulk'abti' yéetel le prepararte, wa yaan teech. Wa mina'ane', ka taal tin wiknal. JORGE: Sí, si ma'alob le ts'aak xiiwo'. PABLO: Sí, mejor. Ba'al, ba'al je'el ka u'ulo'on yéetel le nojoch máaka'. Ka tu ka'atéen ts'o'ok' in bisik yiknal doctor. Como k a'alike' mas wal séebo'one'. ¡Ja'aj! Sigue. Tin preparartaj, tin ts'aj u ja'il te' k'áak'o'. Ka taal a wile' je'ela', ts'áanaj tu beetaj. In hija Bertae' ka'atéen t bisaj tu yiknal doctor, tin preparataj u ts'aak, ts'áanaj tu beetaj. Ku ya'alik teene': -Xen a wa'al ti' INI!- -Locoen wáaj? Chéen utia'al u ch'a' p'eek teen in wéet wíinkilo'ob. Jaaj, ma' táan u xáantal ts'o'ok in pulya'ajta'al, jaajil. JORGE: Si bey le… PABLO: Bajux a ts'aak', bajux a ts'aak'? Le kun yaantal teech voluntade'. Wa ta wóotaj a ts'áa teen. Wa mina'an teeche'... le beetik teene' p'aatalen beya'. Ma' wáaj claro tu ya'alaj ki'ichlelem Jaajal Dios? -Ma' negociartik mixmáak.- Wa yaan teech u voluntadile' ka bo'otik, wa mina'an teech. Pero ts'o'ok a wutstal, chéen ba'ale Diose' tu yilaj. JORGE: Leteen tu yáantikech xan. PABLO: Tu yáantiken xan in meentej. JORGE: Claro. PABLO: Le señora yaan te'ela', vesicula yaan ti'. Táan u yok'ol. Jóok'esa'an u ultrasonido. -Je'ela'-, tin preparart u ts'aak. Ka taal tres diase', pues ts'ok'a'an. Tu páasar, tu láaj máansaj. Vesicula yaan ti'. Tu táamanel yaan le ba'alo', u k'aaj. JORGE: Ba'ax ta ts'áaj? PABLO: Leti' le clase kin wa'alik teecho'. JORGE: Ba'ax xíiwil? PABLO: Le je'ela', leti' le e'elemooy. JORGE: E'elemuuyo'. Juch'bil ta beetaj, ba'ax, bix…? PABLO: Jaaj, jo'ochbil. JORGE: Ma' jo'ochbil? PABLO: Jumm. JORGE: Pero ta preparartaj yéetel ja'e'? PABLO: Yéetel ja', jump'éel botellail. Hermano, waats' yaan ti'. Ka tu ya'alaj dos diase', ts'ok'a'an. Ma'alob. JORGE: Kux túun utia'al le… PABLO: ¿Mal de riñón? JORGE: Ajá. Ba'ax yéetel yerba, ba'ax yéetel xíiw ka…? PABLO: Láayli' yéetel lelo'. JORGE: Láayli'e'? PABLO: Chéen ba'ale' yaan uláak'. JORGE: Yaan uláak'? PABLO: Yaan preparación. JORGE: Bey xan le u top le u xikin máak. PABLO: U chi'ibal a xikine', lelo' efectivo ken in ts'akikech. Si teene' ma' jmeeneni', pero yaan uláak' in wojel. JORGE: Pero, ba'ax xíiw? PABLO: Le chi'ibale', ma' xíiwi'. JORGE: Ma' xíiwi'? PABLO: Ma' xíiwi'. JORGE: Ba'ax? PABLO: Yaan jump'éel chan bicho mejen, pero ma' k'ajóol teechi'. Jump'éel chan biicho bey buka'aja'. JORGE: Bix u k'aaba', le bichoo'. PABLO: Chan xnook'ol. JORGE: Xnook'ol? PABLO: Pero quién sabe bix u k'aaba'... chan pekéel. U aceite kan a puch'ej ka ts'aik teech, chiinik te'ela'. Lela' ka yaanchajen yéetele', ka ts'o'ok in beel yéetele', puro k'iina'an xikin yaan ti'. Táan u yok'ol. Ka tin machaje' ka tin ts'aj ti'. Tak taalan tak beoora ma' u padeserta'al. Utslaji'. JORGE: Uutslaji, jumm. PABLO: Jumm, k'i'inan xikin. JORGE: K'i'inan xikin. PABLO: Jumm. Ave maría, il le ba'alo'! K'i'inan koj. JORGE: Ujum, bix túun le k'i'inan koj? PABLO: Yaayaj ba'al. JORGE: Kux túun utia'al le k'i'inan kojo'? PABLO: Pues le k'i'inan kojo', to'one', leti' le láalo' meen way beora' kin wa'alik bixe'. U ja'il le láalo' ka ts'aik te' beya'. JORGE: Pero, pachij? PABLO: Ma', te' yóok'ol kabila', tu'ux yaan le baako'. Xpolucción xíiw, corrimiento xíiw, xjuulche', u ts'aako'ob. JORGE: Le xjuulche'o', ba'ax tia'al? PABLO: Utia'al k'i'inan koj. JORGE: Utia'al le k'i'inan kojo'? PABLO: Xjuul iik'. Ta paach utia'al... -Héey, héey!!- Ma' táan u béeytal xáak'ab. Wa a k'ajóole', ka kaxtik. JORGE: Ka chakik. PABLO: Chakbil, ka p'o'ik yéetel. Beyo'. JORGE: Kux túun utia'al reuma? PABLO: Le reumao' lelo' ma' jach acuerdo yéeteli'. Pero le reuma, a wojel wáaj ba'ax u ts'aak? Bin in ka'aj in wa'al teech: chi'ople' yéetel xp'oklan píix. Lelo' míin ma' a k'ajóoli'. JORGE: Ma' in k'ajóoli'. Xp'oklan píix u ya'ala'al? PABLO: Ja, ja! Ma' a k'ajóoli'? Mejen beeytaka', beeytak u mejen tramosila', bey cañae'. U le' túun le kan a ch'a'e', ka póokik yéetel xchi'ople'. A k'ajóol? JORGE: Chi'ople? PABLO: Jaaj. Yaan ta kaajali'. JORGE: Míin yaan, pero ma'… PABLO: Lelo' yaan, tak alak'bil che'o' lelo'. Yaan. JORGE: U le'. PABLO: U le'. JORGE: Ka chakik xan? PABLO: Ka chakike', ka ki'i ts'aik beya'. Leti' a p'o' a wook. Ku ts'o'okole', ku to'obole', ku cho'obole', ku k'íinta'al le najo', ku ki' to'obol a wooke', ka chital. JORGE: Ya'abach ba'al a wojel. PABLO: Ja'an, ya'abal ba'al in wilmaj teene'. Parteroen xan. JORGE: A wojel? PABLO: In wojel, in wojel parteroen. K'áat a wu'uy ti'. MARGARITA: Tuláakal u hijoso'ob, u paalal in hijo te'ela', puro yilaj paalal. Puro yilaj paalal. Ya'abach paalal u yilmaj… puro yilaj paalal. PABLO: In wojel tak yeet' tak ko'olelo'ob. JORGE: Ka yet'ik xan? PABLO: Kin yet'ik ko'olelo'ob, kin yet'ik máako'ob. MARGARITA: Yaan buka'aj paalal! Chéen wáaj ka in wa'al teeche'... PABLO: K'aja'an teech ti' le Sabakche ka bino'one'. MARGARITA: Yaan kex sesenta mejen paalal u yilmaj. Ma' u reconocermaj doctor. Mix jump'éel k'oja'ani' [ininteligible] tu yiknal tu sutej t yaantal [ininteligible]. Mix jump'éel ku ts'aik mal parto ti'. Tuláakal, chéen leti' ku k'amike', ku xotik u tuuch. Ya'abach mejen paalal u yilmaj. JORGE: Bix a k'aaba'? ARMANDO: Teene', Armando Chable Yah. Teene' uts tin wich in máan in ts'aik in vueltas beyo'. Uts tin wich in bin ti' kaaj. Jats'uts in wilik, jats'uts in wilik le xook xano'. Teene' tin ts'o'oksaj in xook, yéetel, teene', uts tin wich tu jaajil ka in ts'o'oks in xook, kin seguertej. Tumen jump'íit tiempoil yaan ba'al in wojel. Uláak'e', wa kin kan le xooko', je' u bey... in bin je' wa tu'uxe'. Je' u bey tin k'a'amal meyaje'. Je' u bey tin wokol meyaj ti' lugare'. Leti', leti' le uts tin wicho'. Tuláakal le máaxo'ob ma' tu ts'o'oksaj u xooko'obo', k'a'ana'an u ts'o'oksiko'ob. Tumen jach le xooko', jach k'a'ana'an ti' tuláakal. Bey xan le máaxo'ob uts tu yicho'ob u meyajil le koole', ku deber u beetiko'ob xan, leti', tuláakal u muuk'il yóolajo'ob. Leti' le ba'ax uts tin wiche', ka teene' uts tin wich meyaj ti' kool xan. Uts tin wich in bin páak, uts tin wich in bin kool. Uts tin wich in bin bey te' t'ok iiko'. Táan k pak'ik xan iik, yéetel k bin páaktej, yéetel tuláakal. Tu tiempoil le cosechao' jach, jach ma'alob tu ts'aik. Yaan oora ku ts'aik ma'alob cosechail, ku chan p'atik ti' máak algoil. Yéetel uláak'e', ma'alob, ma'alob ka meyajnako'on, tumen jach táaj k'a'abéet. Beora' tu táankelmil máaka', k'a'ana'an u chan meyaj máak. Yéetel ka béeyak a chan logrartik le ba'ax a k'áate'. Le o'olale', teene' uts tin wich tak... uts tin wich in máan paax. Kin paax xan. Yaan oora kek bin paax ti' kaaj, nukuch kaajo'ob, uts tin wich beyo'. Yéetel ba'ax uláak' uts tin wiche', in máan in ts'aik in vueltas ka xi'iken ti' kaaj. Yéetel leti' uláak'e', uts tin wich tu jaajile' le xook xano'. Chéen ba'ale', ma' béeychaje' in ts'o'oksiki'. Ma', ma' anchaj teen oportunidadil in ts'o'oksiki'. Yéetel uláak'e', bueno mina'an to'on u chan modoil bey k ts'o'oksiko'. Ma' páajchaj u logrartiko'ob in papaj u posible bey in ts'o'oksiko'. Le o'olale', beyo', ma' beychaj kin ts'o'oksiki'. Yaan uláak' ba'ax uts tin wiche', leti' le in bin xíimbal ti' kaajo'ob nuuktako'ob. Bey xan in bin, bey xan in bin ich kool. Jats'uts in wilik in bin yéetel in suut, yéetel yasque mixba'al ku yúuchul teen. Kin kala'antikinbaj xan, de por sí. Yéetel tu jaajile', le máako'ob, yaan oora, ku beetiko'ob chéen ba'alo'ob, ma' patali'. Ku deber u chan kalantikubao'ob. Ma' ku deber u beetiko'ob chéen ba'alo'obi'. Yéetel tu jaajile', teene' jach táaj humildeen. Ma', ma' juntúul máak séeb u kaxtik ba'ate'eli'. Teene' tranquiloen. Ma', ma' yéetel problemasi'. Mas ma'alob u máan juntúul máak ma' yéetel problemasi'. Y no ka máanakech a yaan teech k'uuxilnaj yéetel uláak' máako'ob. Le o'olale' ma' patali'. Mas ma'alob ka máanak máak chan, chan tranquilo, que ka máanakech yaan teech problema. Yéetel wa tu jaajile' mas ma'alob ka máanakech mixba'al yaan teech yéetel uláak' máak. Lelo' je' u béeytal a t'aan yéetel je' máaxak a k'áate'. Mina'an teech problema. Lelo', wa yaan teech problemae', táan máane', je' máaxake' túun, tun ts'e'ets'e'paktikech wa tun burlarkech. Wa tun beetik teech wa ba'ax. Le meentike' ma' patal ka kaxt problemai'. Mas ma'alob ka beet jump'éel ba'al ma'alob y no que ka a beet jump'éel ba'al ma' patali'. Tumen ka beet jump'éel ba'al ma' patale', ma' ta jóok'ol. Wa ka beetik jump'éel ba'al ma'alobe', ka jóok'ol yéetel. Yéetel ka beetik loob ti' a wéet wíinikile', ma' patali'. Mix xan leti' ku beet teech loob ma' patal xani'. Le o'olale', mas ma'alob tranquilo u máan máak que ka máanakech yaan teech problema. Jach tu jaajile', jach k'a'ana'an u tso'olol u nu'uk ti' cada juntúul, juntúul xi'ipal, ka béeyak u yu'ubiko'ob t'aan. Tumen yaane' jach táaj tercotako'ob, mun yu'ubiko'ob t'aan. Jach séeb u kaxtiko'ob ba'ate'el. Jach séeb u ya'alik ba'altubao'ob. Le o'olale' ma' patali'. K'a'abéet u chan tso'olol u nu'uk ti'ob. Yéetel tu láakale' wa consentido'ob xane', le o'olale' chéen ba'alo'ob ku máan u beeto'ob. Pero k'a'ana'an u chan tso'olol u nu'uk ti'ob, ka béeyak u chan u'uyiko'ob t'aan. Wa ma'e', jach ku máano'ob xan punto. Ti' tuláak'e', k'a'ana'an de por sí u chan humillartikuba'ob. Wa ma'e', tumen yaan yéet locoili', yaan yéet locoilo'obe', je'el u joderta'al xane'. Ma' patal ba'ax ku beetiko'obi'. Je' u béeytal xan u kaxtik u beeta'al loob ti'e'. Le o'olale', ma' patal ka u kaxto'ob ba'ateli'. Juntúul láak'e', yaane', chéen uts tu yicho'ob u bin u kaxt ba'ate'el tu kaajal yéet wíinikil. Yaane', despuese', kan xi'ike', ucha'an loob ti'e' wa ba'ax úucha'an ti', leti'e' kan suunake', golpeado. Ma', ma' contentoi'. Le meentike', despuese' túune' ku humillartikubaj. Despuesile' kéen ts'o'okoke' leti' ku sufrirtik ba'ax úucha'an ti'. Le o'olale', k'a'abéet u chan kala'antikubaj tuláakal le máaxo'ob chan tercotako'obo'. K'a'abéet u chan humillartikubao'ob, ma' u máan u kaxto'ob problema ti' uláak' wíiniko'ob, tumen ma' patali'. JORGE: Bix a wilik le xi'ipalo' wey Timule'? ARMANDO: Le waya' jach tranquilo, ma'atech u kaxtiko'ob ba'ate'el yaan oora. Pero yaan oora xan, kan taak le máako'ob way locotako'oba', kéen kaxta'ak le ba'ate'el ti'obo' ku loxikubao'ob, ba'alo'ob ku beetiko'ob. Yaan oora ku loxikubao'ob. Jach yaane', juntéenake' taal juntúul le chan máak u kaxt le ba'ate'elo'. Ma' ka lo'oxi'? Ma' lelo', chéen taal u kaxt ba'ate'el. Tu tuukultaj wale' tun t'a'anal u novia, tun to'okol ti' beyo'. Bueno chéen beya', ma' uts tu t'aan bey ka t'a'anak u noviao'. Ka túun taale', ka jo'op' u ya'alik ti' le máako', ba'axten ku tsikbal yéetel le xch'úupalo'. Ka a'ala'ab ti'e': -Ma', ma'atech in tsikbal yéetel. Ba'axe' chéen tusbil a beeta'ale'. Le o'olale', ma' patali'. Teene' ma', ma'atech in kaxtik te'ex ba'ate'el. Ba'axe' jets'aba'ex, ma' a taal a kaxt to'on ba'ate'el. Tumen to'one' ma' kaxa'an ba'atelo'oni',- ka a'ala'ab ti'. Leti' ma'…, bueno ok loox le chan máako'. Ka tu defendertubaj le chan máako', ma' tsa'ay yéeteli' ka tu loxaj. Ma'ali', ka wile'. leti'e' chéen taal u kaxt ba'ate'ele', ka lo'oxe'. Ka bin sufrir tu yotoch. Ma' lelo', ma' patal ba'ax taal u beeti'. Chéen taal u kaxt le chan problema beyo', ka lo'oxi'. Ma' patal ba'ax taal u beet beyo'. Tu tuukultike', tu'usij, ka a'ala'ab ti'e', túun t'a'anal, túun t'a'anal u noviaa', pero ma' jaaji'. Chéen tu'usij, ka túun leti'e' molestarnaj beyo'. Ka taal túun u yil u kaxt le chan máak waya'. Le o'olale' le waya' ma', ma'ach u jach kaxtiko'ob problema. Ma' uts tu yicho'ob problemai'. Ba'ax uts tu yicho'obe' u máano'ob. Chéen u máan u ts'ao'ob vueltao'ob, máano'ob u kaxto'ob ba'al beyo' u jaanto'ob, u máano'ob maan. O'ole' ku juntaro'obe' ku tsikbalo'ob te' chan k'íiwiko', yéetel tuláakal despuese' ku bino'ob chital. Le jaaj ku beetiko'ob te' waya'. Le waya' ma', ma'ach u kaxta'al ba'ate'el. Ma' uts tu yicho'ob ba'ate'eli'. Mas ma'alob tranquilo que ka máanako'ob u kaxto'ob ba'ate'el. JORGE: Pues, ba'ax uláak' ts'o'ok a vivirtik beyo' way Timule'? ARMANDO: Bueno, teene', jach way Timule', jach táaj ma'alob in wilik. Tumen yaan oora jach ku p'áatal xan mina'an tu'ux u taal xane', ka chan bin meyaje', ku chan yaantal teech jump'íit centavo. Yaan oorai' mina'an teeche', ka jan t'a'anal meyaj te'elo', beora yaan teech centavoa'. Le o'olale' kan anchajak u oportunidadilo' a pak'ik le chan iik beyo', ku ts'aik teech ma'alob cosecha, ka chan jóok'sik a chan centavo ma'alobi'. Beyo' je' u béeytal este, a kaxtik tu'ux a chan kuxtale'. Tumen yaan oora kan xu'upuk le chan iiko', mina'an. Ku p'áatal mina'an le centavo'. Ku p'áatal mina'an. Kan t'a'anakech meyaj wa tu'uxe', ka bin. Pero wa mina'an xane', léeyli ka bin meyaj ta koole'. Yaan oora xane', le kéen ts'o'okok u meyajil ta koole', yaan oora wa yaan máak ma' ts'o'okok ti'e', ku t'anikeche', ka bin a wáantej. Ka bin a wáant kool, wa páak, wa ba'ax, wa ch'ak che', wa ch'ak kolóojche', tuláakal. Je'ex beora túun beeta'al le ch'ak kolóojche' utia'al u pa'ak'al le iiko' tu láak' año. Le o'olale' yaan oora… beora, je'ex ma' túun meyajo'ob, beora je' u t'anikecho' meyaje', je' a bin a wáanto'obe'. Je' a chan a kaxtik a centavo beyo'. Beyo' mun p'áatal jach mina'an teech centavo xan. Jach beyo' ma'alob. Je' a chan kaxtik tu'ux a ch'aik bey utia'al a manik ba'al, ba'ax a chan jaanto', wa ba'ax utia'al a chan uk'e'. Beora', tu yora le u beetik u semillero' le máako', te' waya'. Jach tu yora. Beora' je' ma'axake' tun t'anikech ch'ak kolóojche'. Pero wa yaan teech xane', teeche' yaan a bin a beet teech xani'. Yaane' ku ya'alik teech: - Ko'ox beet le teena'. Despuese' ek bin beet le teecho',- ki. Despuese' ma' tu taal u yáantech. Despuese', ka wa'alik ti': -Je' in bo'otikeche', despuese' je' k bin beet le teecho'.- Despuese', ma' tu taal u yáantech. Ts'o'ok a wáantike', ma' tu taal u yáantech teech. Le meentike' mejor ku beet xan ti', kin beet xan teeni'. JORGE: Bix a k'aaba' túuni'? BERNARDINO: Teen? Don Bernardino Yah Cox. Y teene' ki'imak in wóol ikil in grabartik in chan t'aan beya'. Tumen taak in wu'uyik tak ba'axo'ob tu'ux kin chan fallar yéetel le t'aano'ob beya'. Tumen u jaajile', pues k'a'ana'an k tsikbaltik ba'alo'ob ma' u yojel in láak' u jejeláasil wíiniko'obi'. JORGE: Kux teech? GUADALUPE: Doña Guadalupe Santiago Cetina. BERNARDINO: Tu'ux, tu'ux binech jo'oljeake' doña Lupe? Tu'ux, tu'ux bine'ex jo'oljeak? GUADALUPE: Jbino'on ich kool. Jbino'on pak'al iik, jbino'on jóoyab. BERNARDINO: Ajan. Ya'ab wáaj túun ta pak'aje'exi'? GUADALUPE: Ya'ab, seis cajas. BERNARDINO: Teene', ma' sáame' jtáalen jóoyab. Tin bisaj míin jump'éel tambor ja'. Tin jóoyabtaj u k'aan iik, míin 350 matas mejen iiko'ob. Ilej mejen iiko'obo' túun. Ma' u xáantale' ts'o'ok u káajal u jóok'ol u mejen k'u'uk'o'ob, yéetel k jóoyabtik beyo'. Apenas ku lúubul le ka'anal ja'o', k p'atik xan utia'al u beel u crecero'ob beyo'. GUADALUPE: Bey to'one', yaan k bin pak' uláak'. Yaan, pero hasta k láaj moláantik u che'il le kool, ma' eel ma'alobo'. Tumen ma' eeli'. Tóoka'abe', ma' eel ma'alobi', y mientrase', yaan k láaj molik. K'a'abéet k láaj moláantike' ka k ka'a tóok tu ka'atéen. BERNARDINO: Ma'alob. Si le meyajo' k'a'abéet. Tumen, wa tumen u jaajile' ku yokol le je'ebix le ja'ja'al beyo', je'ebix le che'obo', le koolo' ma' u béeytal u yelel. Ma' u béeytal u molche'ta'al ichil le koolo', u limpiarta'al utia'al u béeytal u tóokchajal le che'obo'. K'a'ana'an le meyajo', beyo'. Y bey in wa'alik ti' le paalalo'oba' ka k ts'áa ti' le meyajo', tumen cada meyajo'obe', yaan u mesesilo'ob. Por ejemplo, yaan u mesil páak, yaan un mesil kool, yaan u mesil tuláakal le meyajo'ob beyo'. Yaan u mesilo'ob bey utia'al u meyajta'alo'obo'. Je'ebix beora, pues le semillero, pues ts'o'ok u nuktal. K'a'ana'an xak'la'antiko'ob te' lu'umo'obo', ka páatak... kan taak le ka'anal ja'o', pues ku chan áantiko'on jump'íit beyo' utia'al u ts'aik u yich le mejen iiko'obo'. GUADALUPE: Jaaj. Si je'ebix lela'. Ya'ab uláak' ba'al k'a'abéet k meentik te' ich koolo'. Chéen ba'al beora táan u ya'ala'al teen ka xi'iken ka'ach tumen in wíichame', pero ma' bineni'. K'a'abéet, kin wa'alik ti'e', ma' táan. K'a'abéet in p'áatal in wak' jump'íit k'áan. Ma' xaan ka taak le máak ch'a'ik k'áano'. Kin k'ubike', ku yaantal to'on jump'íit centavo utia'al k manik jump'íit ba'al u jaant k mejen paalalo'ob taak u jaantiko'ob. BERNARDINO: Jaaj. Tumen le paalalo'obo', si yaan oora xane', pues tu k'áatiko'ob ti' u maama. Pues mayormente, mayormente mamatsile', pues leti' le ilik le necesidad ti' ich najo', tumen leti' ku p'áatal yaan oora te' ich najo'. Pues le paalo' kan taakchajak u jaantiko'ob ba'ale', ma' u k'áatiko'ob wa mina'an le u chan u tojole'. Pues trabajo beyo'. K'a'ana'an u chan lep'ik u yóol máak yéetel le wak' k'áano'. Ka u ts'o'okes tak jump'éel, mas o menos jump'éel k'áan semanal, pues utia'al u chan áantik xan u yíicham jump'éel óotsil ko'olel beyo'. GUADALUPE: Pues to'one', leti' k meentik le meyaj beyo'. Tumen le mejen angelo'ob xano', je' ba'alak ka u yilo'ob táan u ko'onole', taak u jaantiko'ob, taak u yuk'iko'ob leti'ob. Leti'obe', ma' táan u ya'aliko'ob wa yaan u tojol wa mina'an u tojol. Le o'olale' k'a'abéet u meentik máak jump'íit meyaj ka páatak u yaantal xan jump'íit centavo ti'. Ma' chéen xan ka ch'uylak ti' u yíicham xan, ka u ya'ale' wa bija'an u yíicham meyaj, u yíicham yaan u taas jump'íit centavo. Pero le ku taasiko' u yíicham xano', chéen xan jump'íit xane'. Pues ma' u ts'aik xan utia'al u gasto xan le mejen angelo'ob xano'. Beora puro man ixi'im kun meenta'ale'. Yaan oora yaan u ki'il, yaan oora mina'an u ki'il. Yaan oora chéen u chan jump'íit k'utbil iik ka meentik u jaant a mejen paalal, jump'íit mejen ch'óoch' waaj, jump'íit sa', leti' le je'el u jaajilo'. BERNARDINO: Jach beyo', tumen le vidaa' che'e utsil ko'oj tuláakal ba'al. Beora, beora ma' u tiempoil u jaanta'al jach bak'i'. Tumen jach chéen le bak'o', yaan tu'ux a cuarenta, a cincuenta u kiloe'. Pues le jach u jaajile', máak óotsil beya', ti' tiempo jach aniko'ona', pues chéen chan juch'bil sikil, chéen chan péenkuch, chéen chan k'utbil p'aak. Le ku ya'ala'al ti'o' le p'aak yéetel le sikilo' ka xa'ak'tik ku ya'ala'al ti'e' xpapa'suul. Pero le mas úuchej, nukuch máak in abuelitoso'ob ku ya'aliko'obe', tóoncha' ch'oom wa papa'suul. Leti' le ku ya'aliko'ob bey le janalo'. Y ki'iki' ba'al u jaanta'al jach jaaj xan. Y tumen jach u jaajile' máak óotsil, pues máak chan campesina, pues yaan oora, yaan oora mina'an. Il le lu'umo'ob túun beora', le k meyajtika'. Pues hasta jach ki'iboktako'ob kan ts'o'okok u yeelo'ob te' le che'ob te' ichil le koolo'. Ka wilik le tuunicho'obo' ku yeelo'ob. Ma'alo'ob táan u prepararta'al utia'al u pa'ak'a'al le paak'áalo'ob, que sandía, que tuláakal jump'íit paak'áalo'ob, je'ebix le xtóop'o', je'ebix le sikilo', je'ebix le nalo'. Pues jach u jaajile' ta'aytak u k'uchul u tiempoil. Le veinte de mayo k'a'ana'an, wa ku lúubul santo ja'e', pues ku pa'ak'la'ajal le paak'áalo'ob beyo' utia'al a cosechar tak tu mesil junio, utia'al u chan deferdertikubaj. Bix a wilik, man Lupe? Teeche', tsikbalt to'one' bix u formail a wilik le vida, bix u seen taal le k'oja'anila'. Tumen úuch ka'ache' mina'an le seen k'oja'anilo'oba'. Bejla'e', como yaan granjas k'éek'ene', yaan que tséembil wakaxo'ob yéetel alimentoe'. Pues ya'abkach ba'al ku jaantik máak, wa chicharrón je'ebix le ba'al, sen golosina ku jaantik le paalalo'obo'. Hay vecese' ku taasik talamil. Ku taasik ya'abach k'oja'anilo'ob ti' u cuerpo xan le paalalo'oba'. Bix a wilik? GUADALUPE: Jaaj. Lelo' de por sí beya'. Tuláakal tak je'ebix le kíimilo'ob ku yúuchul te' náachilo'obo' tuláakal beyo'. Jaaj, ma' táan u k'uchul to'on way jach ka úuchuk ka kíimiko'on xane'. Pero mientrase', tuláakal u k'oja'anilo'ob, tuláakal u yiik'al u kíimil le máako'ob waya', leti' le ku k'uchulo'ob waya'. Leti' le ku afectartik le mejen paalal yéetel k'oja'anilo'ob. Ku ts'aik chi'ibal nak' ti'ob, ku ts'aik chokwil ti'ob, ku ts'aik se'en ti'ob. Bey xan ba'ax uláak', bey je'ebix bey wa yaan yaj reuma ti' máak, yéetel le láalo'. Ka póokik jump'íit le láalo' ka cho'ik te' ta wook, tu'ux ku ki'ina'amo'. Láayli xane' remedio xan bey xano'. BERNARDINO: Jaaj. Tumen le ba'al bin beyo', le ka wa'aliko', le k'oja'anilo' mina'an bin, mina'an bin ts'aak utia'al teech. Chéen je'ebix ka wa'aliko', jaaj remedio. Tumen jump'éel ba'al le kan, quizase' pues le kan ch'íijik máake' tuláakal ba'alo'ob ku taal, k'oja'anilo'ob ku taal tu wíinkilil máak. Tumen u jaajile' je'ebix ku ya'ala'al, ku ya'alik le aj ts'ak, le aj ts'ak yajo'obo', pues ts'o'ok bin u debilitar u wíinkilal máak. Ts'o'ok u yaan desgaste ti' u baakel máak. Pues lógicamente hay vecese', pues, u ts'anike', pues tak ka úuchuk ba'al ti' máak beyo'. GUADALUPE: Pues, jach jaaj. Tumen bejela'e'… ka'ach, je'ebix ka'acho'. Ka'ache', ma', tak le nukuch máako'obo' ma'. Ku yiliko'ob tak ochenta años, noventa años. Pero bejla'e' ma', yaane'e cincuenta años, sesenta añose' ts'oka'an beyo'. Ma' táan u durar u vida máak. Yaane' chéen kan a wu'uye', táan u k'i'inan u pu'uch, táan u kojk'ala'ankil u máan, ma' táan u béeytal u máan. Yaj, yaan reuma ti', yaj u pu'uch, ba'alo'ob ku k'i'ina'an ti'. Pero wa máak u yojel yaaje', tak le xíiwo'ob, yaan u yojel remediose', je'el u béeytal u meentik remedios xan ti' u wíinkalal máake'. Ka páatak u yilike', wa ku chan máan ti' wa ma' táan u máan ti'. Ahora wa ma' táan u máan ti'e' lelo', ku bisa'al túun te' tu yiknal aj ts'ak yajo'. BERNARDINO: Bix a wilik? Yaan máake' pues yaan óoli' chan ma'ak'olil xan ku utilizartike', tu lugar u yaan oora, hay vecese' yaan le sandía u meent u jugoil u yuk' u paalalo'ob, u yuk' leti' yéetel u yíichame', ma' táan u, ma' táan u manik. Sino que, ba'ax ku meentike' mas ku bin u man jump'éel nuxi Maxi te'elo', wa ku p'axik, como quiera. Táan u yuk'ik chokoj janale', táan u yuk'ik xan le ba'al síis beyo'. Pues hay vecese', pues, ma' táan u k'uchul le tiempo jach jaajo', le tak le ochenta, noventa, tak cien añoso'. Yaan le úuchben nukuch máako'obo' tak ciento veinte ku yiliko'obe'. Tumen leti'obe' ma'ateech u máansiko'ob mala noche. Ma'ateech u jaantiko'ob chéen bini'it janal. Leti'obe' jach u conservar u kalantmaj u wíinkilalo'ob xan. Le o'olale' ku yiliko'ob le cantidad de años beyo'. Je'ebix to'on bejla'a, ba'ax ken k ilej! Ku ts'o'okol apenas yaan to'on treinta, cuarenta añose', ma' sáasil k ichi'. Ma' ya'ab, ya'abach ba'alo'ob ku yúuchul beyo'? Pues quizase', pues tu yo'olal le ambiente, tu yo'olal le iik' le ku taal wala'. Wa hay veces ma' u yojel u kalantubaj xan máaki'. GUADALUPE: Jaaj. Je'ebix a wa'aliko', yaan oora máake' chéen chan ma'ak'óol, ma' táan u meentik beyo'. Pues leti' séebile', ku bin tu yiknal doctor. Pero wa leti' máak bey u yojel le remedioso'obo', je'el u béeytal u meentik ti' u wíinkilal máake'. Je'ebix tak to'on beya', je'ebix óotsilo'on beya'. Mina'an waye', jump'íit, chéen jump'íit waba'ax ku jaantik máake', k'a'abéet a xachikabaj meyaj, je'ebix tak le wak' k'áano'. K'a'abéet a meentik a wak'ik jump'éel k'áan. Ba'ax k'iin ma' táan a chan a wak'ik jump'éel k'áan? Yaan oorae' quince días ka chan wa'atal a wak' jump'éel k'áan. Ka ts'o'oksike', ku bo'ota'al teech chan cincuenta pesos. Báan kan a meent yéetel chan cincuenta pesos? Ken a man seis pesos jump'íit wa bu'ul, wa ixi'im ken a manej, le kéen u k'áat waba'ax a mejen paalale', mina'an. Pues jaajile', je'ebix túun a wa'aliko'. Yaan máake' u séebile' ku ya'alike': -Bin in ka'aj in man refresco, Coca in wuk'ej.- Wa charritos ba'ax u ts'aj ti' u mejen paalal. Pero wa je'ebix to'on bey yaan, yaan to'on je'ebix china, je'ebix pak'áal, limon, je'el u béeytal u meentik u refrescoil máak u ts'aj ti' u mejen paalale'. Pero, bey túun je'ebix a wa'aliko', u séeba'anile', ku jáan bin te' tiendao' ku manik jump'éel refrescoe', ts'oka'an beyo'. Le refresco, jugo naturaleso', mixmáak meentik. Ma'atech u jach u usarta'alo'ob bejla'e'. BERNARDINO: Mas leti', le aj ts'ak yajo'obo', leti' le ku recomendartiko'obo' ba'alo'ob naturales, ka páatak u yaantal energías, proteinas tu k'i'ik'el máak, ka p'áatak vitaminado. Tumen ma' táan u jáan tsa'ayal le mix jump'éel virus, mix jump'éel k'oja'anil, ti' se'eno'ob, ti' ba'al tak ku tsa'ayal ti' máake'. Tumen yaan alimento ti' le cuerpo beyo'. Pero mayormente, je'ebix k a'aliko', u ma'ak'óoli' máake' ka manik mas, puro Coca-Cola u yuk' máak beyo', táan u ts'aik mas k'oja'anil ti' máak. Beora' u clasesil ba'al yaan, yaan diabetes, yaan tuberculosis, yaan jump'éel monton. Yaan colesterol, yaan jump'éel monton k'oja'anil ku taal. Tumen jach u jaajile' ma' táan u kalantikubaj máak. Le año ku walajki', míin 30 años, 35 años jeala', juntúul in abuelito, leti' le jkíim de 120 años leti'e'. Leti'e', ma' operarta'an bey tumen apendicei'. Ma', operarta'ab ti' mixba'ali'. Ku ya'alike': -Pues jach u jaajile' kan a jaante'ex, kan a wuk'e'ex, pues yaan te'ex u chan centavoil, ma' a máan a jaante'ex ba'al jach ya'ab. Ka a tuukult a jach a jaantike'ex ya'ab ba'al beye'ex, beye'ex k'éek'ene',- ku ya'alik ti' to'on. Pues jach u jaajile' jump'éel nojoch le consejo ku ts'aik to'on le nukuch máako'ob beyo'. Pues ma' u yojelo'ob xooki', máako'ob jach mix “a”, mix jump'éel xook u yojelo'ob. Mix t'aan le kastelan t'aano'. Pero jats'uts u ts'aik consejo ti' máak. Tumen leti'obe' lik'nalo'ob ti' le vida beyo', ma' jach máako'ob mix jach óotsilo'obi' mix jach ayik'alo'obi'. Ku ya'alik túune': -Pues jach u jaajile' hijos,- ku ya'alik, -yaan máak xan jach táaj óotsil, pero leti' le móocho'obo', leti' le jooykepo'obo', mayormentei' k'a'ana'an u chan tuklik máake' bix ka meyaj.- Tumen le koola' táan a pak'ik ts'íim, táan a pak'ik makal, táan a pak'ik nal, táan a pak'ik tuláakale'. Pues le kéen k'uchuk le tiempo le sequíao', le tiempo je'ebix le mesil marzo, que abril, que mayo, que junio, mina'an cosecha, pues yaan u chan líik'esmaj te'elo' te' nak'liko'. Pues yaan tu'ux u bin u ch'a' u jaantej, máasima'? Leti' k'a'ana'an jan k xachikbaj k meento'. GUADALUPE: Jaan beyo'. Je'ebix a wa'aliko', yaan horae' le u maas séebile' u yiknal doctor. Pero je'ebix yaan oora, je'ebix yaan oora ku náakal a wóol tu yiknal doktore', ma' táan u tsa'akal teech jump'éel koja'anile'. Ka taal ta wotoche' ka meentik remediose'. Je'ebix tak wa yaan teech elel nak'ilo', ka licuartik le sabilao', ka ts'aik hielo ichile', ka wuk'ik, sin que azucare' ka wuk'ike'. Ku mentik teech jump'íit remedio. Pero wa ma'e' je'ebix tak le papaso', je'ebix tak le p'aak'o, ka licuartike', ka wuk'ik sin que yéetel azucar sin que yéetel ta'ab, chéen beyo'. Ka licuartik. Je'ebix le zanahoriao', ka licuartike', ka wuk'ike'. Le beyo', leti' xan ts'akik bey xane' le elel nak'il ti' máak, wa yaan xan ti' máak xan ich bey u cuerpo. BERNARDINO: Jum. Jach jaaj a t'aan le je'elo'obo'. Tak, ko'ox a'alik, ma' táan u jan ts'akik, pero chéen táan u prevenirtik, chéen táan u chan aliviartik. Le algo beyo' chéen u chan aliviartike', pues, ti' yaan kan máanak xan beyo'. Teene', jach u jaajile', ts'o'ok teen cuareta y tantos años. Jach u jaajile', yaan oora pues padecertik jump'íit k'oja'anil, yaan oora chéen yéetel xíiw, chéen yéetel ba'alo'obe', pues chan aliviar beyo'. Tumen yaan oora xan jach jaaje', como jump'éel máak campesino mina'an u chan seguro, mina'an u ISSSTE, mina'an tuláakal le ba'alo'ob beyo'. Pues jach u jaajile' yaan u yilik máak bix u meentik máak, jach jaaj. Pero to'one', beyo'on jach jaajile' bey je'ex le mejen síiniko'obo'. Le síiniko'obo', ti' u tiempoil le bin le k'iino'ob beya', le sequíaso', leti'e' táan u but'ik u yo'ocho'ob bin. Táan u almacenartik u yo'ocho'ob ti' u chan cuevao', tu chan joolo'ob. Le kan k'uchuk u tiempoil túun legal mina'an tu'ux u ch'aiko'obe', leti'obe' yaan utia'al u jaanto'obi'. Pues k'a'ana'an k p'áatal mas inteligenteo'on todavía ti' leti'ob, pero leti'ob mas inteligenteo'ob ti' to'on. GUADALUPE: Beyo'. Bey je'ebix ka wa'aliko'. Yaan horae' beyo' k ilik k'a'abéet u meentik u meyaj máak. K'a'abéet u pak'ik jump'íit nal máak. Pero yaan horae' ts'o'oka'an a pak'ike', ku taal le ch'íich'o', ku luk'ike', ku bisike', ts'o'oka'an beyo', ma' táan u jóok'ol. Pero yaan horae' ka ka'a pak'ik tu ka'atéene', ku jóok'ole', ku ka'a taal yaanal, je'ebix tak le juuj, je'ebix tak le tóoloko', ku bisik, ku jaantik. Mientrase' leti' le a chan paak'al, le a chan ixi'ime' ma' táan u jóok'ol. Pero ka ts'aik u jeele' ku jóok'ole', pues yaan oora ku yaantal u cosechae'. Yaan oora xane', pues ka perdertike', ma' táan u yaantal cosechaile', ts'o'oka'an beyo'. Ts'o'ok a perdertik beyo'. BERNARDINO: Jaaj. Yaan oora, yaan oora xane' ba'ax ku yúuchule' pues ts'o'ok u chan logrartik máak, jaaj. Jaaj u meyajtik je'ebix a wa'aliko', le kan taak le ciclono', ku láaj lúubsik. Wa ts'o'ok u náakal tak a metro ka'analile', ku p'uchike', ku k'askuntik, destruirtik. Yaan oora wa ma' xane', ku taal le k'a'amkach ja'o', ku búulul, ku náakal tak, waye', jump'éel teene', náak tak a metro y medio. Yaan tu'ux partese', tu'ux k'óomtako'obo', náak tak a dos metros ka'analil le ja'o', y tuláakal le mejen paak'áalo'ob beyo', ku ts'o'okol ti' beyo'. Pero jach u jaajile', to'one', ma' táan u béeytal k desanimar tumen k meyaj. Yaanak k ka'a líik'il, yaan k ka'a doblartik esfuerzo utia'al k meyajtik. GUADALUPE: Jaaj. Lelo' de por sí beyo'. Ma', ma' táan u lúubul yóol máak ka u ya'ale' wa tumen ts'o'oka'an u yúuchul beyo', ma' táan in meentik uláak', wa bixi', ka p'áatal ma' táan a meentike'. Kux túun ti' uláak' jump'éel año, báan ken u jaant a mejen paalal? Pues mina'an ba'alao'ob u jaantej. Je'el túune', wa ma' a cha'ik u lúubul a wóol, ka meent. Kex ka taak tak ciclon, kex ka taak Isidoroe', pues lelo'. Yaan a meentik u jeel, ma' táan, ma' perdertik beyo'. Pero leti', wa ku lúubul a wóol ma' meentike', pues lelo' ts'o'oka'an beyo'. Lelo' kéen ts'o'okoke', jach túun mina'an jach túun sequía tu jaajil, tumen mina'an tu'ux a ch'a'ik. Mientras que mina'an teech taak'in, istikyaj chan campesino máak. Chéen chan, chéen chan kool ku meentik máak, chéen chan páak ku meentik máak. Yaan horae', treinta pesos ka chan náajaltik, veinte pesos ka náajatik, cincuenta pesos ka náajaltike'. Báan ken a ment yéetel cincuenta pesos wa yéetel treinta pesos? Mixba'al ken a meentej. Chéen kan a man jump'íit wa ba'axe', ts'o'oka'an beyo', ts'o'oka'an u xu'up'ule'. Mina'an, mina'an. Bix kan a meentik bey wa mina'an mix jump'éel peso? BERNARDINO: Jach ko'oj tuláakal ba'al jach jaaj. De por sí beyo', tuláakal ba'al ko'oj, je'ebix beora', je'ebix le ixi'ima'. Quizase', le gobierno' xana', pues tu lugar u chan defendertik óotsil jump'íite', pues táan u mas jodertiko'on. A wojel wáaj beya', a wojel wáaj jach bajux u tojol le ixi'imo' beora? A ciento cincuenta y cinco u kiloe' u tojol. Le waajo', yaan tu'ux a ocho, a ocho cincuenta, a diez. Ma' igual tu'uxo'obi'. Pero jach u jaajile', le o'olal túun kin wa'alik teeche', pues yaan u xachikubaj chan meyaj máak. Je'el ba'axake', pues yaan a chan meyajtik. Wa, ko'ox a'alik, yaan u xachikubaj máak u meyajt u albañilil. Bueno, yaan a wilik tu'ux kan a chan kaxant a kuxtal yéetel u paalal máak. Bix túun, pues de por sí bey le natural yaaniko'on beyo'. JORGE: K'áatik wa yaan u bin Peto wa ba'ax. GUADALUPE: Binech wáaj Peto jo'oljeak? BERNARDINO: Teene', jo'oljeake', ma'. Ka'awjeake' sí jbinen. Taal juntúul maestro way ilkene', ka tu invitarten ti' jump'éel almuerzoe' kaj jbineni'. Kux teech, yaan wáaj a bin sáamal Peto beya'? GUADALUPE: Teene' yaan in bin jump'íit oora Peto. Pero jo'oljeake' jbino'on Ya'axkaba'. Jbino'on… ku kon jump'íit u kaab le máako'obo', jbino'on xíimbal tu paacho'ob. Ka ts'o'oke', je'elo'on xKa'akal xíimbal. Ku ts'o'okole' ka jo'op' k máan k cha'ant tak iglesiaso'ob yaan te' Tixkakalo'. Yaan, jaaj ki'ichkelem iglesia yaani'. Yaan tak u bej jaltuno'ob ichil le u pilasilo', bey ch'e'eno'ob. Kensa tak ba'ax uláak' sen yaan te' iglesiao'. Puro úuchben ba'alo'ob, puro jats'uts ba'alo'ob yaan te' tu iglesiail Tixkakalo'. BERNARDINO: Jaaj. Si yaan uláak' le mulu'ucho'ob te' naats'il te'ela'. Ma' in wojel wa a wilme'exi', te' naats' te'... míin jach, táanchumuk u bejil tak xKa'akala', entre xKa'akal tak waye'. Te' bey baanda ta bin te' xKa'akal. Beya', ta jts'íik k'abile', ti' yaan jump'éel múul jach nojochi'. Jats'uts ba'al. Bey yaan u piramideil ka'anal beya'. Chévere, jach chévere le ba'alo'ob je'elo'. Ma' in wojel wa a wojel xani'. GUADALUPE: Ma'atech. Chéen ba'ax kin wu'uyik u ya'ala'ale' te' Tixkakal bin, te' tu iglesiail bin le Tixkakal, jach bin ti' tu chúumukil bey tu'ux yaan bin uláak' jump'éel xla'pak', úuchben pak'o'. Ku ya'aliko'ob bine', ts'o'oka'an bin yokol bin ilbil bin beyo' te' ichil, tumen yaan u ts'ono'otil. Yaan jump'éel ts'ono'ot bey nojocha', pero ich u terreno juntúul le nojoch máak yaano'. Pues ka ok bin ilbil bini le..., ma' in wojel ba'ax, míin “satélite”, wa ma' in wojel ba'ax le okiko'. Kan bin ila'ab bine' jóojochil bin yáanal bin tak le carretera bin beya'. Ba'ax túun yaan bine', jump'éel nuxi' pato boox bine', pato bin yaano'. Hasta t'aat'alkil bin u chan bejil bine' le ja' bino', leti' le ku ya'aliko'ob beyo'. Leti' úuchben wa ba'al wa beyo'. Báanten túun yáanal le carretera beyo', ti' yaan le pato, ti' yaan beyo'? Jump'éel nuxi' boox pato. Ku ts'o'okole', mina'an mixba'al bey u jaant, bey u luk', ka kuxlak beyo'. Kensa bix kuxlik beyo'. Leti' le bey ku ya'aliko'ob beyo', úuchben ba'al, jela'an u yila'al. Extrañoso'ob ma'atech u yila'al. Ya'ab máaxe', táan u extrañartik, tumen ma'ateech u yila'al bin le ba'al bin bey tumen le máako'ob ku líik'la'ajalo'ob bejela'e'. Pero úuchben nukuch máako'obe', tal vez u yojelo'ob wa ma' u yilmo'obi'. BERNARDINO: Jaaj. Si túun le je'el ka wa'aliko', tu tsikbaltaj teen juntúul nojoch máak, jump'éel nuxi' nojoch máak, nuxi' gordo, nuxi' polok. Polok le nojoch máako'. Bey tu tsikbaltaj ti' to'on. Jbino'on ilej, oko'oni', t ilaj le u jool le ts'ono'oto'. Ma' sen nojoch, beya'. Tu tsikbaltaj to'on tu yo'olal le je'elo', ba'altako'ob, je'elo'. Pues, yaan ba'alo'ob naturaleso'ob xan beyo', pero ma' ojela'ane' wa kuxa'an wa kimen. Jach u jaajile', jats'uts, jats'uts le lugaro'ob je'elo'. Jbino'on xíimbal te' xKa'akalo', míin leti'e', leti' le semana jóok'o', míin utia'al domingo ka' bino'oni'. Pero ma', de repente ma' táan u xantal kéen ka'a xi'iko'oni', tumen yaan juntúul máak jach taj u yeet'i'. Ku yet'ik máak. Ku yutskinaj baak. U jach jach ma'alob le máako'. GUADALUPE: Jaaj. Kux túun beorae'? Yaan wáaj túun a bin Peto sáamal? Wa ka'abej? Báan k'iin a bine'ex xíimbal? Túun ka bine'ex xíimbal? BERNARDINO: Yaan k bin domingo le ku taala'. Yaan jump'éel... yaan u taal le candidato ku ya'ala'al ti', le don Xavier ku ya'ala'alo'. Pues yaan invitado'on ka xi'iko'on ilej. Chéen wa anchaj tiempoi' k bin, wa ma'e' ni modos. Beora ko'oj xan u pasajeil tuláakal. Yaan wáaj a bine'ex jóoyab je'ebix tarde bejela'e'? GUADALUPE: Yaan k bin jóoyab. Yaan k bin mol che'. U yalab le che'ob bey ma' eelo'ob, yaan k bin jel molche'etej ka k tóokej. Yaan k bin jóoyabt jump'íit le iiko'obo'. Yaan k bin julbe'ent tu'ux jaanta'abo'ob tumen le juujo', yaan k bin pak' uláak'. Yaan k jóoyab. Yaan ya'abach ba'al yaan k meent te' ich koolo'. Chéen yaan oora ma' táan u yaantal tiempo k bine'. Pues, táan u páak'tiko'on le meyaj bey te' ich koolo'. Yaan oorae' kex jíitba k bisik yéetel k mejen paalal, tak k'a'abéet k bin yéetel k mejen paalale'. Tak bin mina'an modo, yaan k bisiko'ob tak leti'ob te'elo'. Tumen to'one' juntúul máako'on campesinao'on. Waye', capesinaso'ob yaan waye'. Waye' tak u ko'olelilo'ob tak u xiibilo'obe' xmeyjilo'ob. Xcampesinaso'ob, x-ich koolilo'ob. Yaan oorae' walkila' mixba'al tu ka'aj u yu'ul máak. Yaan oorae' éek'samen táan u yu'ul máake' yéetel u mejen paalal. Ken u'ulukeche', bin a ka'aj a meent jump'íit ba'al a jaantej, bin a ka'aj jach… mixba'al a chakmaje, táan a kaxtik jump'íit wa ba'ax a jaantej, jump'íit je'ebix le k'utbil p'aak, je'ebix sikil beyo', leti' le xpapa'suul beyo'. Leti' le ku jáan meentik máak u séeba'anil u jaant máako', ka páatak u jaantik jump'íit máak le ba'al beyo'. Ku ts'o'okole' ku ka'a bin máak. BERNARDINO: Ma'alob ka ka'ansa'ak le paalalo'obo', tumen wa ma'e', ma'ak'óolil ku ka'ansa'al xan ti'ob. Tumen te' bin nukuch kaajo'ob, ti' le ciudado'ob beora, yaan bin bandalosi', yaan bin, pues u meejenta' paalalo'ob beyo'. Como ma'ateech u la'amalo'ob meyaje', chéen máan ku meentiko'ob. Pues kan nuukakako'ob, juntúul máak desde de veinte añose', ma' táan a tusik u beel, le kan a wóot a wa'al ti'e'. Pero je'el túun le je'ela', pues kan taak ka'ana'ane', pues mina'an, mina'an u ganasil u máan loox wa ba'ate'el wa u formart u banda. Je'ebix le ku ya'ala'alo', te' tumen le bandaso' bin ti' le ciudado', yaan que clasesil. Yaan Batos Locos, yaan... ma' in wojel ba'ax u je'elo'obi, pero ya'ab. Je'ebix way jach jaajile', pues tak u mejen paalalilo'ob desde de siete, ocho añose', ku bino'ob meyaj, ma'alob. Gracias ti' chan kaaj beya', pues leti'obe' u dedicarmubao'ob ti' meyaj. Ma', mina'an, mina'an mix jump'éel clase vicio, je'ebix káaltal, je'ebix droga, je'ebix ba'alo'ob. Gracias waye' mina'an, mina'an ookol to'on, mina'an, mina'an mixba'al. Bueno, ma'alob ka ka'ansa'ak le palalo'ob beyo'. Pues jach u jaajile', tumen kan nojochchajak juntúul wíinike', pues u yojel meyaj, ma' táan u ja'asa'al u yóol, míin, míin, mixmáak. Como fácil yaan u kaxtik u kuxtal, sáamal, ka'abej, ku kaxtik u yatan. Yaan u obligacione', pues u jaajile', fácil ken u yil le vida. Pero wa ma' ka'ansa'an meyaj ti', chéen xook ku meentiko', ma' tu alcanzartaj jump'éel profesione', u carrerae', pues u jaajile' chéen jooykepil. Wa chéen kan a wile' tu káajsik tak ookol. Chéen kan a wile' ts'o'ok u kaxtik uláak' ba'al u meentej. GUADALUPE: Jaaj. Bey je'ebix ka wa'aliko', ma'alob k'a'abéet u ka'ansa'alo'ob meyaj. Yaan juntúul túun teen le in chan hijo jach táaj ma'ak'ol, jach táaj u p'eek u bin ich kool. Jach táaj u k'áate' chéen ka p'áatak bin ichnaj bin, jach bin táaj chokoj k'iin bin. Pero kin wa'alik ti'e': -Hijo, si to'on waye', to'on capesino'on. -A papaje',kin wa'alik ti'e', -de por sí to'one' ich kool k'a'abéetak bin. Pero de por sí yaan, ma' táan u béeytal a p'áatal ka a wa'al ma' táan a taal.- Ahora, uláak' juntúulo', lelo' ma'. Lelo', don uts tu yich u bin ich kool. Lelo', ken k'uchuke', táan u máan mol che'. Táan u máan páak. Táan u máan u yil le mejen iiko'obo'. Táan u máan jóoyab. Táan u máan u yil je'el ba'alo'ob u meent te' ich kool beyo'. Pues leti', tak to'one', ma' táan k a'alike' wa tumen mejentak k mejen chaambale', ma' táan k bin ich kool wa bixi', ka p'áatako'on tanaj. Ma'. To'one', ba'ax k meentike', tak kan xi'iko'on jóok'oko'on t otoche', táan k kuchik u mejen k'áano'ob, u mejen k'áanche'ob, u mejen u yo'ocho'ob, ba'ax kéen u jaanto'ob kéen wi'ijako'ob te' ich koolo'. Tumen lelo', k t'inik u k'áan te' ich kool, kéen k'uchuko'one', k t'inik u k'áan te' ichnaj te' ich koolo'. Le ku ts'o'okole', chikúuntik tu juun, k ts'aik u chu'ucho'obe', ku chitalo'obe', ku wenelo'obe', k bin meent jump'íit meyaj. Láaj oorae' beyo', ku yajalo'obe', k bin weenso'on tu ka'atéene', k seguertik k meyaj to'on. To'one' ma' táan k a'alike' wa chokoj k'iin wa bixi', wa ts'o'ok u náakal óol. Tumen ba'axteen? Tumen k'a'abéet k meentik. Tumen wa ma' táan a meentik xane', pues ma' táan u yaantal xan teech mixba'al xan. JORGE: K'áat ti' wa ku bin p'uuj. GUADALUPE: Ka bin wáaj p'uuj teech beya'? BERNARDINO: Jaaj. Kin bin xan p'uuj. Pero ma'ateech in jach bin sáansamal, tumen teene', jach ma' in wojel in ts'on ba'ale'. Kin máan ts'onik le kéejo'. Kin máan ts'onik le kuutso'. Tuláakal le ba'alche'il k'áaxo', kin láaj máaman ts'oniko'ob. Ya que ma' tin kanaj ts'ooni', tumen ma'ateech in jach, ma'ateech in jach in bin. A wíicham? GUADALUPE: Teene', in wíichame', jach ku bin. Ku máan te' ts'oono'. Jach uts tu yich u máan te' ts'oon beyo'. Pero yaan oorae' ku ts'oon. Ku tocar xan u ts'aik suerte ti'e' ku ts'oon. Pero yaan oora xane', mixba'al xane'. Chéen ku bin xan beyo', mixba'al xan ku ts'onik xan. Pero yaan oorae', yaan oora ku ts'oniko'ob le ba'alche' bey te', je'ebix u yúulumil le k'áaxo', u k'éek'enil le k'áaxo'. Pues yaan oorae' ku tocar u ts'oniko'ob xan beyo'. Pues ku taasiko'ob beyo'. To'one', pues píibtik. BERNARDINO: Ka chan konike'ex wáaj túun beya'? GUADALUPE: Jaaj. To'one' k konik. Le kéen p'áatak bey wa mina'an to'on centavo beya', pues ku konik. K manik bey jump'íit ixi'im wa ba'ax beyo'. Leti', puro beya' ka k meentik. Pero jach ku konik. Je'ebix tak u tsuukel le kéejo', jach ku konik. U pool le kéejo', yaan oorao' ku konik. Le tak je'el, je'ebix u yúulumil le k'áaxo', u k'éek'enil le k'áaxo', pues kéen tocarnak u ts'onike', ku konik. Tumen ya'ab máax xane', ma'ateech u jaantik xan le bak' xan beyo'. Pues ku poochiltaj xan ti'e'. Pues ku k'áatike', ku koniko'ob. BERNARDINO: Ku ma'anal. Si le bak'o' beyo' jach táaj. Le bak'o'ob bey te' k'áaxo' unico le bak'a' jach che'e limpio beyo'. Mina'an, ma' jach k'omoji', ma' mixba'ale'. Jach táaj ki'iki' ba'alo'ob le bak'o', u bak'el le kéejo'. No hombre! Si leti' le más mejor bak'o, y ya'ab máax jach ki' u yu'ubik. Uts tu t'aan u jaantik, tumen ti' jump'éel, jump'éel bak' mina'an uláak' mix mal sabor ti'. GUADALUPE: Jaaj. Ma' úucha'aj tin konaj jump'éel pierna ti' le juntúul le maestra, ku ts'aik xook te' secundariao'. Tin konaj ti'. Ti' bin jbin k'a'aybil ti' tumen le mejen paalalo'obo', ka taal u yilej. Pues ka tin konaj ti'. Ka tu k'áataj teen bajuxe', ka tin wa'alaj ti'e' cien pesose'. Beora ka tu bo'otaj teen le óotsil maestrao'. Beora ka anchaj to'on jump'íit centavo utia'al k manik ba'al u jaant k mejen paalal xan, bey ba'alo'ob taak u jaantiko'obo'. Tumen wa yo'olal ba'al bey u jaanto'ob jump'íito', pues yaan. Pero leti', le je'ebix kéen jóok'oko'ob beya' táan u yiliko'ob u jaant, u jaanta'al ba'al tumen u yéet paalilo'ob, pues taak u jaantiko'ob xan. Leti'obe', ma' táan u ya'aliko'obe' wa yaan u tojol wa mina'an u tojol. Pues leti'obe', yaan a kaxtik tu'ux, yaan a wilik bix a kaxtik a ts'aik xan ti'ob. Tumen ma' wáaj je'el a jats'ik xan, wa táan u k'áatik teech ba'al u jaantej. Ma' wáaj a nonokjats'tik xan ka a wa'al ti'e' wa mina'an wa bix kan a meentik. Pues yaan a kaxt ka ts'áaj ti' ti'ob xan. Ma' wáaj táan a wilik leti'obe' mejentako'ob, óotsilo'ob? Leti'obe', mixba'al, taak u jaantiko'ob leti'ob. BERNARDINO: A wíicham beya' doña Lupe, ku káaltal wáaj beya'? GUADALUPE: Ma'ateech, gracias ti' Diose', ma'ateech u káaltal. Mina'an mix jump'éel vicio ti', jach jumpuli'. BERNARDINO: Pero, ku ts'u'uts'? GUADALUPE: Ma'. Mix jump'éel clase vicio yaan ti', jach jumpuli', mina'an. Mina'an vicioil ti' ts'u'uts' chamal, mix káaltal, mixba'al. Mix kaxan ba'ate'eli', chéen etas yaan. BERNARDINO: Leti' le ma'alob beyo', leti' le nojoch máako'ob bey ku largar u vidao' way lu'um, te' way lu'um tu'ux yaano'ona'. Tumen wa jump'éel wíinik ku máan kaxan ba'ate'el, le kan káalak ba'alo'ob ku máan u meent ti' u yéet wíinikile', pues ma' táan u xáantale' jump'éel ti' lelo' ku jéemp'uch'ta'al, wa ku ts'o'onol, wa ku meenta'al lo'ob ti'e'. Ti' yaan le ba'alo'ob talamo', bey ku yúuchulo'ob. Ma'alo'ob ba'alo'ob, utsul máako'ob ka anako'ob. Tumen jach ojel k'a'ana'an jump'éel máak, kan nojochmáakchajake', deber u tuukultik u tuukul tu beel. Puro deber u tuukultik ba'al uts. Deber u chan k'antal u tuukul. Tumen ku ya'ala'ale', máako'ob bin desde de quince años, dieciseis años, todavía paalalo'ob beya', ma' k'anchajak u tuukulo'obi'. Eh! Pero tu ts'aj teech veinte añose', pues deber u chan k'antal u tuukul máak. A tuukultik ba'alo'ob u beelo'ob beyo', bix deber a respetartik a wéet wíinikil, bix deber a tsikbal, debe ser a yaabiltik a vecino, a yaabiltik tuláakal a wéet wíinkil. GUADALUPE: Jaaj. Bey je'ex a wa'aliko', k'a'abéet u bisikubaj máak yéetel u yéet wíinikil uts beyo'. Tumen wa mu ts'íiboltik máak, wa sáamal wa ka'abej k'oja'anech wa bixe', jaaj toj a wóole' mixmáak, hasta ma' k'a'abéet a wéet wíinikil ti' teechi'. Pero wa ka lúubukech ti' jump'éel k'oja'anile', k'a'abéet teech tuláakal a wéet wíinikil. K'a'abéet u jaajile' le favoro'. Ma' jaaj wa teech k'áatik bey tu yéetel a chi' ka k'áatik le k favoro', sino que a corazón k'áatik favore' ti' u corazon a wéet wíinikile' ku taal u yilech. Ku taal u síij teech jump'íit waba'ax. Juntúul chan waba'ax ku síij teech bey a chan jaanta', ma' uts a jaantik, wa ba'ax a'ala'an teech tumen doctore', leti' le beyo'. Ma', tumen, yaan máak ku ya'alike': -Ah! Mix tin k'áatik favor ti'. Tumen sáamal, ka'abej, ma' ka u yawat tin wiche', wa ka u ya'al teene'; “Tin meentaj teech beya', wa tin meentaj teech tolo'”.- Pero ma', a jaajile', leti' kéen k'oja'anchajak máake', mismo a corazone' leti' k'áatik favor ti', ti' u yóol u corazón xan a wéet wíinikile'. Leti' beetike' ku taal u xíimbaltech xan a wéet wíinikil ken k'oja'anchajak máak xan. BERNARDINO: Jaaj. Leti' lelo' k'a'anan, jach u jaajile u paaklam bisikubaj máak. Claro que to'one', máako'on ma' jach… ma' de letrao'oni'. Ma' ya'ab estudio ti' to'one'. Pero jach u jaajile' k'a'ana'an u paakla'ant bisikubaj wíinik yéet éet wíinkil. Tumen wa yaan problemas ti' je'emáax, je'emáax ka wila'aj te' táan kaxtik k'uuxi' ti'o', hasta mixmáak jats'uts u yilikech, mixmáak jats'uts u yilik u forma, a estilo. Pero leti' le ba'axo'ob túun beya' k'a'ana'an u paakla'ant bisikubaj máak. Tumen je'ebix ka wa'aliko', je'ebix ta wa'alajo', tumen wa yaan k'oja'anile' pues u jaajile', leti'e' k'a'abéet u yéet wíinikil máako'. Wa ma', wa ma' k'oja'an máake' pues ma' k'a'abéet teech mixmáaki'. Pero jach u jaajile', k'a'abéet u yéet wíinikil máak, jach tu jaajil. Tumen wa utseche', beora ka taal ilbila', beora'. Wa k'oja'aneche', beora' wa ka taal ilbila', je'emáaxe' tun apreciartikech. U jaajile', tak kimen máake', pues tun yaabita'al máak. Tumen máake' uts u na'at, uts u tuukul y tuláakal a hechose' jats'uts xan. GUADALUPE: Jaaj. Bey yaan máaxe', ku ya'alike', ma', ma' je'ex mejen angelo'ob beya'. Yaan máaxe', yaan ku ya'alike': -Ma' k'a'abéet teen mejen paalal. Mix juntúul mejen paalal k'a'abéet teen. Ba'ax, ku xchi'ibankúunto'ob in jo'ol. Chéen u meento'on sen sen meyaj. Chéen u ts'ao'ob teen meyaj. Chéen u k'áato'ob teen ba'alo'ob u jaanto'ob.- Pero ma'ateech. Le mejen angelo'ob way yóok'ol kaab waya', k'a'abéeto'ob way yóok'ol kaabe'. Tumen wa mina'an a mejen paalal xane', wa ka lúubukech ti' jump'éel k'oja'anile', máax kun meentik a cuentail? Mixmáak kun meentik a cuentail. Je'ex ka úuch ti' juntúul nojoch abuelita bey te' tu'ux kin wa'alik teech, te' Tixcacalo', beyo'. Leti' mina'an u mejen paal. Ma', ma' anchaj u mejen paalalo'obi'. Ka ch'íije', ka lúub ti' jump'éel k'oja'anile', ka chilaj tu k'áanil, mixmáak ki' líik'sik meentik favor ti' angelitao'. Ti' ku suciartikubaj tu k'áane' ti' tuláakali'i'. Pues, ma' a creertike'ex, le ka ki' kíim, le ka kíim le óotsil cristianoo', leti' jóok' u xnook'oli', bix u p'otoxil u xnook'olil le óotsil nojoch ko'olelo'. Teene', in wilmaj, ma' chéen tin wa'aliki', ma'. In wilmaj bey ba'ax jach úuch ti'o'. Jach u xnook'oli', to'och' ku meentik u xnook'oli' le óotsil cristiano leti'. Máax meent u cuentail? Mixmáak meent u cuentail. Chéen meent cuentae', chéen bey kíimik juntúul, hasta ma' ku deber in wa'aliki', juntúul ba'alche'e. Tumen leti', mina'an u paalal meentik favor ti', mixmáak, chéen u vecinase'. Chéen a vecinae', ku yóotike', ku taal u yilech; ku yóotike', ma' u taal u meent teech favor. Ma' u ketik wa juntúul a paalile', pues míin bey le ku ya'ala'al kex ma' taak u machikeche'e, ma' taak u náats'al ta wiknale'e, pues yaan u náats'al ta wiknal. Tumen u yojele', u maamaech, u papaech. Pero chéen juntúul a vecinae', ma' a xook yéetel. BERNARDINO: Jach jaaj, jach jaaj le ka wa'aliko'. Jach jaaj bey u yúuchul ti'ob, bey u yúuchul le ba'alo'ob je'elo'. Way ti' le lu'um kabil tu'ux yaano'ona', ya'abach ba'al ku yúuchul, jach tak mas u peori'. Pero, báan mas? De por sí u jaajile', jajal Diose' bey tu ts'aaj le wíiniko'obo'. Bey tu ts'aik le máako'ob way yóok'ol kaaba'. Pues, te' yóok'ol kaaba', yaan, doña Lupe, yaan sufrimiento. Yaan mometos de gozo, yaan momentos de alegría. Pues de por sí bey walo', báan mas, de por sí lelo'. Pues Diose', ku tomartik en cuenta tuláakal le je'elo'obo', jach tu jaajile'. Le a wíichame', leti'e' ma'alob wáaj u yojeli' xook túun beya'? GUADALUPE: Jaaj, u yojel jump'íit chan xook. U yojel jump'íit ts'íib. BERNARDINO: Kux túun a papaj? GUADALUPE: Bey xan leti'. In papaje' u yojel xan, u yojel xook xan. BERNARDINO: Tu'un yaano'ob túun beya'? GUADALUPE: Leti'obe', ti' yaano'ob tu kaajil Tixkakaltuyube'. BERNARDINO: Ujum. Máax u k'aaba' a papaj túun? GUADALUPE: Teene', don Francisco Santiago Cox, in papaj teen. BERNARDINO: Ah! Cox? GUADALUPE: Jaaj. BERNARDINO: Lelo', míin k pariente. Porque, máak, si to'one', Coxo'on xan. GUADALUPE: Jaaj, je'elo beye'. BERNARDINO: Yaj Coxen teen. Míin, míin parienteo'on beyo'. GUADALUPE: Jaaj, míin in primoech túun. BERNARDINO: Jaaj jaaj, chéen ba'ale' náach tu'ux yaano'ob xan. GUADALUPE: Jaaj, náach. BERNARDINO: Ya'ab te' XKakalo', ya'ab Coxo'ob yaani'. GUADALUPE: Ya'ab, ya'abach. BERNARDINO: Si in abuelito bine', por ejemplo, te' Xka'akalo', ti' jlíik'i'. Chéen ba'ale' ka taal le guerra úucho', ka anchaj u luk'ulo'obi' ka bino'ob te' Kantamayek. Te' Kantamayeke' ka bino'ob Tikul. Tikule' ka taalo'ob wey Timule'. Pues waye', waye' míin yaan… GUADALUPE: Juntúul u abuelo in mamae', ma' táan a creertik, cien años yaan ti' ka kíimij, don Bilo Catzin u k'aaba'. Bejla'e' máax ka wu'uyik k ya'alik, ku ya'ala'al ku ts'aik cien años ti' kan kíimik, ochenta años ku kíimij. Bejla'e' mases que, yaan oorae' chéen cuarenta años yaan teech, cincuenta años yaan teeche', ka kíimij. Pero le úuchben nukuch máako'obo' ku ya'aliko'obe', míin jach chich u yiik'o'ob. Le o'olal ma'ateech u kíimlo'ob ku chukik tak le edad cien años, noventa años ku kíimlo'obo', pero bejlae' ma'ateech. Bejelae' míin bey ku ya'ala'alo' chéen u ni'iche'il máak, chéen u yala' máak ti' le yóok'ol kaaba'. Chéen u chan p'íit wa ba'axe', chéen kan a wu'uy u ya'ala'ale', kíim bin fulanoo', kíim bin fulanoo', hasta ma' táan a creertik. Tumen ka'ach úuch bine', beyo' le úuchben nukuch máako'obo', noventa años ti'obe' ku kíimlo'ob, cien años. BERNARDINO: Ahita, beyo'. Tumen jach u jaajile', pues, ts'o'ok le tiemposo'ob xan wa beyo', ts'o'ok beyo'. Je'ebix ka wa'aliko'. Bejla'e', pues, chéen, le kan u ya'al tak treinta años ti'e', wa tak veinticinco añose', ts'o'ok a wilik ts'u káajal, ts'u káajal u ch'íijile'. De por sí bey walo', míin bey kun, de por sí le tiempo aniko'ona', láaj beyo', ma' jach je'ebix úuch ka wa'aliko'. Tumen lelo', yaan jump'éel chan parte in wilmi'. Tuláakal le animáas Chableilo'ob way existido, máax yuumilo'oba', juntúul nojch máak yuumil le waya'. Yaan kex siete ranchos ti'. Wakaxe', yaan kex quinientos cabezas wakax ti'. K'éek'eno'obe' yaan kex cuatro wa cinco docenas k'éek'en yaan ti', yaan kex ka'ap'éel docenas u yalak' peek'. Ya'abach ba'al yaan ti', exagerado ba'al yaan ti', yéetel ti' jump'éel chan nojoch máak, don Alejandro Chable', Chable' u k'aaba'. U yatane' doña Jacinta. Leti'obe', leti'obe' ma' anchaj u mejen paalalo'obi'. Te' kíinsa'abo'ob te' San Diego, tumen le máako'ob maloso'obo', wa bandidoso'obo'. Ti' tak mismo ichil le corral tu'ux kíinsa'abo'obo', ti' mu'ukla'ajo'obi'. Pues jach u jaajile', pues to'on bejla', to'on gozartik u bieneso'oba'. Beora suunaj ejidoil le polea waya'. Yaan uláak' u polea to jump'éel parte mas ejido te' baanda X-Ka'acalo'. Pues ti' yaan uláak' jump'éel le ejido. Beora yaan kex, waye', way Timule' yaan cincuenta y seis ejidatarios, yaan. Yéetel mas u paalal, u paalal ejidatariose', tuláakal máake', yaan kex ciento sesenta. Máaxo'ob tuláakal, tuláakal le habitantes waye', habitantes por total yaan cuatrocientos diez. Tuláakal le wíiniko'oba', to'on bejla'e', disfrutartik tuláakal u muuk', u sudoril u frente le nojoch máako'. Leti'e' máak tu yilaj wi'ij, uk'ajil, tun kaxtik le ba'alo'oba'. Beora', to'one', way jach jaaje', to'on gozartik le u muuk' angelitoa', mix siquiera jump'éel chan veladora, mix jump'éel chan kib ka atrevernak t'a'abal ti'. Pero, ma' xan wa teech kan a chan agradercer ti', ka chan t'ab jump'éel chan kib ti', doña Lupe. GUADALUPE: Jaaj. Lelo', según bix tu tuukultik máak, bix ken u tocartil le a corazón cada a wéet wíinikil. Tumen yaan oorae' beyo', yaan ka wa'alike' mun meentik teech favor. Pero leti'e', ma' a wojel ba'ax ku tuukulik wa u meentik teech favori'. Juntúul in abuelo ka'ach úuchij, míin yaan ochenta años ti' in abuelo ka kíimo'. Bey o'olaj leti'e', jach campesino. Jach de por sí jach ku pak'ik, je'ebix le k'úumo', je'ebix le xtóop'o', je'ebix le iibo', u clasesil sak iib, le chak iibo', bu'ul. Tuláakal ku pak'ike' ku yaantal ti'. Le kéen leti' u t'ok beyo' cosechailo', ya'abach ba'al yaan ti' leti'ob. Pero beyo', leti' tuláakal ba'al xan bey je'ebix te' tu yotoch, bey je'ebix que le semilla, bey le ba'ax kun u jaant, wa mango, wa óop, wa guanabano, wa je'ebix tak le cayumito beyo' u pak'maj tu terreno beya'. Leti' antes tak ma' kíimiko', láaj yaan u yicho'ob. Ba'ax ku meentik leti', le kéen il a ch'a'ik cada ba'al a jaant bey u pak'maj te' yotoch u tak'amilo', ku ya'alike': -Le kéen ts'o'okok a jaantike', ka meent favore',- ki, -u chan neek'o' ka ts'aik ti' jump'éel chan lu'um ti' jump'éel bolsae',- ki. -Tumen tu yo'olal a pak'ike'exe',- ki, -utia'al ma' u ch'éejel beyo',- ki. Leti'e' ba'ax ku kaxtike' ma' u ch'éejel bey ba'ax ku pak'iko'. Pero leti' ba'ax? Bejla'e', le paalalo'ob je'eba'alak ku jaanto'ob, píikch'inbil u meentiko'ob u chan neek', u chan semillae', tu jaajil. Mun tuukultiko'obe' wa k'a'abéet. Jach jaaj le ba'ax ku ya'alik le úuchben nukuch máako'ob. K'a'abéet a meentik a chan paak'al. A ts'aik ti' jump'éel chan lu'ume' ka páatak u jóok'ol, ka páatak u crecer xane'. Wa u xuul u kuxa'an máake' pues leti' ken a jaant xan. Pero wa leti', je'ebix le paalalo'ob beora, je'eba'axak ba'alil ku jaanto'obe', píikch'inbil u meentiko'ob u mejen neek', u mejen sóol. Leti'obe' mun ya'aliko'ob beyo'. BERNARDINO: Jaaj. Le nukuch máako'ob beyo', ma'alob consejo ku ts'aiko'ob. Pues cuando paal máake', kan a'ala'ak teech ba'ale', jach u jaajile', bey wa ma' jaaje'. Pero tuláakal le ba'al ku ya'aliko', jaaj. Tumen leti'obe', ts'o'ok u yiliko'ob. Ts'o'ok u yaantal por medio ti' túun ts'o'ok u yiliko'ob. Ts'o'ok u yiliko'ob, yaan experiencia ti'ob, jach u jaajile', le nukuch máako'ob beyo'. Ma' chéen u ya'aliko'ob. Le jump'éel ba'al, kan u yóot u ya'ale', ma' chéen tu ya'aliki', si no que yaan seguridad ti'obe' ba'ax le kéen u ya'alo' y ba'ax le kéen u meentiko'. Yaane', ku ya'alike'... Ah! Animáas in bin abuelito xane', jach u jaajile, ku ya'alike': -Wa yaan a chan xla' xaanab, chan laab, ts'o'ok a manik u chan túumbenile',- ki, -meent favor a chan k'axik tu paach a wotoch. Tumen ma' sáamal, ka'abeji', hijo, wa ts'o'ok a láakal mina'an teeche', pues ka bine', ka wéensike' ka ts'aik ta wook tu ka'atéen.- Tuláakal le nukuch máako'ob beyo' jats'uts ba'ax u tuukulo'ob, u ideaso'ob. Y ku ya'alik teeche', pues ka xooknak máak. Tumen u jaajile', to'one', úuchak k líik'ile', pues mixmáak a'alik to'on ka xookna'ako'on. Pero le xooka', táaj ma'alob. Jach táaj utsbe'enil ku taasik. Tak ti' máak personal. Tumen wa yaan jump'éel profesión ti' máake', pues facil ken tséentil a paalal, a watan; yaan tuláakal. Pero wa chéen chan ich kooli' máak, túun jaaje', pues mina'an, mun béeytal. Tumen mina'an tak a derecho, ma' a wojel a reclamarti', ma' wojel a defenderti'. Pero wa a wojel jump'íit xook, yaan jump'íit a chan na'ate', doña Lupe, pues je' u béeytal u tsikbaltik máake', je' u béeytal a reclamartik a derecho tak tu táan jump'éel gobierno, tak tu táan je'emáaxake'. GUADALUPE: Jaaj. Je'ebix a wa'aliko'. Le úuchben nukuch máako'obo', beyo' yéetel u nook'o'ob. Tumen u nook'o'ob yaan hasta pakak u mejen nook'o'obe'. Pues leti', le úuchben nukuch máako'ob, pues ma' ilaj wa su'ulak u búukinto'ob wa bixi'. Pero bejla' le paalalo'ob ku líik'ilo'ob koolo'obo', mun yóotik u búukinto'ob tak jach nook' chan jaataj, wa a chan utskiintmaj wa bixi'. Ba'ax ku usartiko'ob leti'obe', je'ebix tak le choloso', nuuktak u bolsasilo'ob beyo'. Leti'e' beyo' ku jíitik, tak tu lu'um tu máano'ob, lete', bey uts tu yicho'obo'. Je'ebix bey ka chan ts'aj jump'éel chan nook' humilde u bukiinte', ma' u yóotik u búukintej. Ma' je'ebix le nukuch máako'obo' úucho'. Pues kex pak'akok u mejen nook'o'obe', en limpioe' leti'. Leti' le' yaano', kex jumbúuj azul, jumbúuj rosado wa bixi', pero utskíina'an ti', pero leti' limpio. Ademas leti', ku ya'ala'alo' jumpáay, jumpáay leti' limpio, jumpáay leti' sucioe', jumpáay óotsilil xan. BERNARDINO: Bix a wilik, máa sima' le ba'alo'ob ku yúuchul beya' modernaso' beyo'? Le paalalo'ob, paalal wíiniko'ob beora, taak u sutikubaj en ko'olelil. Yaane' yaan u tuup. Yaane', yaan u tatuajes, yaan le ba'alo'ob. Le kan nuukak a hijoe', yaan wáaj a permitirtik ti' bey ka máanak túuno'? GUADALUPE: Pues, ma' táan. Wa xuulul kuxa'anene', bix kin in permitir ti' jump'éel ba'ale', ti' jump'éel ba'ale' ti', jump'éel ba'al u, u usartik bey ka máanak jump'éel ba'al grave? Le ba'al beyo', leti'e' choloso'obo', yaan ooarae', je' u tocare' wa ka jóok'ok yéet u mas choloile' u yiknale'. Pues je' ku meenta'al loob ti' beyo', wa ku kíinsa'al, wa ku meenta'al loob ti' beyo', ts'oka'an beyo'. Le o'olale', ma' táan. Wa leti' teen xuulul in suerte kuxa'anen yéetel in paalale', bix ken in cha'e' u búukintik nook'o'ob bey ma'ak u deber ser u búukintiko'ob? Jump'éel nook' chan humilde', chan regular, ma' wa bix ka u búukintike', je'ebix ku jóok'olo'ob beora' kin wa'alik teeche'. Yaan tak u nuk, bey kaanil u dibujosil yaan u yiitil u pantalone', tu bolsail tu pantalono'ob. Teene' ma', ma' leti' bey in k'áato'. Ma' uts tin t'aan le ba'al bey teeno'. BERNARDINO: Máa sima' jaaj? Teeche' tumen a wilmaj bix úuchik a líik'sik juntúul a hijoe', le kéen u ts'aj tak de quince, dieciocho, veinte añose', pues in tuukultike' su'utsil ti' teech, ti' teech mismo maamatsileche'. Wa ka wa'ale': -Ah! Bin in ka'aj in cha' in hijo u ts'aik u tuupo'ob, u tuup u ni', u tuup u no'och. Bin in ka'aj in ts'aj u usart u pantalono' de chooloso'.- Tumen le palalo'ob beora' táankelemo'ob. Wa ma' táan a chan tsolik u nu'uk xane' ti'e', jaaje' je'ebix ka wa'aliko', ku p'áatalo'ob beyo', beyo', ko'olele', jach jaaje'. GUADALUPE: Aja. Lelo' je'ele'. Je'ebix túun ka wa'aliko'. Wa ma' chan tsolik u nu'uk ti'e', pues ju máano'ob táanil ti' máake'. Yaan je'ebix tak in wu'uyik u ya'ala'ale', yaan bine', kan bin u yóotak a'albil ti' waba'ax tumen u papaj, kéen tso'olok u nu'uk ti' tumen u papaj bine', ku loxik u papaj bine'. Náach bin tu'ux ku bin u pektaj bin u papaj. Le beyo', ma', le beyo' ma'. Ma' paatal le beyo'. Tumen ma' ku debe ser u meentik juntúul hijo ti' juntúul u papajtsili'. Pues bix kun máan teech juntúul paalil wa ka chan t'an, wa jach, jach ka máanak teech táanil bey xan? Ka xan u educartech xan ka lúubukech te' lu'umo', ma' táan. K'a'abéet a chan t'anik máak xan bey tu t'aanil xano'. Pues, tumen yaan xan bix u formail u béeytal xan a t'anike'. Ma' xan ka nonokjats' xani'. Ma' xan wa bixi'. Pues, le jaats'o', de por sí leti'i, ku ya'ala'ale' jaats' bine', yaabilaj bin. Yaan bin oora le mejen paalalo'ob kéen in jats'o' ku ya'alike': -Ma' yaabiltmeni', tumen míin ma' hijoeni', le o'ola',- ki ku jitchajalo'ob t'aan. Pero ma' táan. Le jaats' bino' ku ya'ala'ale' yaabilaj bin, tumen ma' wa bin p'eka'anech bini'i. BERNARDINO: Jach jaaj. Pero beora' ti' le tiempoa', le derechos humanoso' ku ya'alike', beora' mina'an u leyile' a jats'ik a paalal. Mina'an u leyile' a jats'ik a watan. Mina'an u leyile' a jats'ik mixmáak. Tumen le paalo', wa ka xi'ik u ye'es tu'ux a torturarmaje', ti' ka xik u paach wa ku xíikil u kaal yooke', peligro. Je' u bisik máak peni, je' u bin máak carcele'. Si no que le paalalo'oba' yaan k xachikkbaj xan, a wa'al u nu'uk ti'ob ka p'ojkíinsko'obe' ka t'aaniko'ob, tu jaajile'. Oye, jach jaajaile' k'a'ana'an a wu'uyike'ex in t'aan tumen wa ka wu'uyike'ex in t'aane', ma' táan a bisike'ex jaats'.- Tumen jach u jaajile', le bine' le máako'ob, le paalalo'ob, le paalal americanoso'obe', u jaajil le paalalo'obo' desde menjentake', che' yaan inteligencia ti' leti'ob. Pero le je'ebix le mejen paalal, chéen mejen... bix je'el in wa'alike'? País paalal Yucatanil le paalala', pues kex táan a wa'alik ba'al ti'e', yaanal ba'ax ku meentik, jach jaajil. Yaan horae', pues teene', tatatsilene', yaan oora' kex xan ku p'u'ujsikeno'ob, molestartikeno'ob beyo'. Pero jach u jaajile' yaan u aguantartik, jach jaaj. Wa ma'e', ka lastimartik xane'. Pues ma' paatali', ma' utsi'. Sino que jach u jaajile' yaan k xachikkbaj tsol u nu'uk ti'ob, k yaabilto'ob. Tumen único forma, ja'alibe', ja'alibe' je' k béeytal yéetel beyo'. GUADALUPE: Jaaj. Beyo', je'ebix ka wa'aliko'. Chéen, tumen máako'ob chéen bey u meent u cuetail ka a'ala'ak bey mejen maalix máako'obe'. Jaaj leti', bey je'ebix ka wa'aliko', leti' k'a'abéet ku ts'a'abal jump'íit educación ti'ob. Pero mas, túun xan beyo', ka nonokjats'tej. Tumen bejla'e', le ley bin ti' le úuchben nuckuch máako'ob bino', ts'oka'an bin beyo'. Bejela'e' yaanal ley bin yaan bin. Le ka úuch ti' juntúul le vecina beyo'. Leti', in wilmaj xan, pero úuch tin paalil bin xan. In wilmaj xan leti' beyo', tu ja'aja'ats'aj u chan hijo. Tu xi'ixi'kaj u pu'uch u chan hijo, u k'ab u chan hijo, jach xíik ti' tu jaajil. Je'elo', leti' mismo u vecina túun xane' pues náak' ti' bey ka tu yilaj xan bey ba'ax leti' ts'o'ok u meenta'al ti' le chan xi'ipal xan beyo'. Pues leti'e', ka bin u ts'aj parte xan bey te' DIFo' le vecina. Le vecinao', mixba'al ts'a'ab u na'at le vecinao'. Leti' ma' a'ala'ab ti'e', ma' a'ala'ab ti'e' wa leti' ts'o'oka'an u bin ts'áabil parte beyo'. Leti' mixba'al u yojel, chéen tu jats'aj le chan paalo'. Chéen leti'e' ts'o'ok u jats'ik le chan paalo', ka ok tu yotoch beyo'. Mixba'al tun tuukultike', mixba'al ku meentbil ti' beyo'. Mixba'al ku seguer beyo'. Ba'ax! Le vecinao' bin u ts'aj parte bey te' DIFo'. Ba'ax chéen ka tu yilaj, xiiiiij!!! Xáakla'ajal le camiono'ob bey tu jool u yotoch beya'. Leti' le u nojochil wa le DIF wa bey taal bey ilik le chan paalo'. Ka jo'op' u yúuchul le t'aano', ka jo'op' u yúuchul le t'aano'. Leti', le ka jóok' ch'eeneb ka tu yilaj bey ba'ax camionil le jéets'un jéets' tu jool u yotocho', ka tu tuukultaje' wa jóok'ij. Jach ma' jóok' jach jumpuli'i. Ma' tu cha'aj mix tak u jóok'ol le chan xi'ipalo', tu yo'olal ma' u ta'akal u jo'ol tumen le chan xi'ipal beyo'. Tu meentaj bey cuenta beyo' ma' kula'an mixmáak te' tu yotocho'. Pues mixba'al úuchij. Tumen wa ma'e', pues, míin yaan u ch'a'abal le chan xi'ipal wa bey ti'o'. Ma', ma' in wojel ba'ax ku meembil ti' beyo'. Tumen jach ts'o'oka'an u meentik loob ti' le chan chaambal beyo'. Jach ts'o'ok u nonokjats'tik xan. Ts'o'ok u xi'ixi'kik xan bey u yoot'el u wíinkilal u chan hijo xano'. Tumen ma' bey xan jach ku deber xan jach kaj nonokjats' xan juntúul chan angel xan bey xano'. Tumen láayli' xane' óotsil xan. Tumen in wojel jaats'e', yaj xan. U ja'ats'al máake' yaj, ma' ki'iki' ba'al xani'. Pero mientrase' beyo' ma' u jach máan xan punto xan u jats', u jats'ik u paalal máak xan. BERNARDINO: Juum. Tuláakal le mejen paalalo'oba', tu lugar u ja'ats'alo'obe', kaxtbil ba'al u meyajto'ob. Kaxtbil, ts'aabil castigo ti'obe'. Tumen le úuchben ka'acho', le kéen faltarnakeche' ti' a mamaj, ti' a papaje', ku k'i'itil bin le bu'ulo' te' chokoj polvo ka bin a la'amal a ch'íich'ej. Leti' a si'ip'ilo'. Wa ma'e' pues ka la'amal páak. Pues ti' ta juunal ti' kan a ka'ansabaj te' k'iino', ti' le cástigo beyo'. Tumen jach u jaajile', le paalale', como todavía líik'il ku meentik máake', fuerte. A siit', a p'iit, tuláakal. Todavía paal máake'. Jach u jaajile', le paalalo'obo', pues inquieto jump'éel paal. Tumen, mientras que wa toj yóole', tun bin u crecere', tun bin u nojochtale', pues traviesotako'ob, locotako'ob beyo'. Pero, jach le ka'acho', tak le úuchben nukuch máako'ob kin ka'a repetirtik teech ya'ab u téenal beya', ma'ateech u jats'ik u paalalo'ob, ma' tuláakal. Ba'ax ku meenta'ale' castigarbile' ti' le meyajo'ob beyo'. GUADALUPE: Jaaj. Je'ebix a wa'aliko'. Je'ebix le nukuch úuchben nukuch máako'obo', pues ma'ateech u usartiko'ob chéen ba'al de plástikoso'ob tia'al u bisiko'ob u yo'och ja'o' bey te' ich kool bey xano'. Leti'obe', kéen xi'iko'obe', ti' le chúuj, de mejen, ti' yaan u chúujilo'ob xan beya' tia'al u chupik ja'ob u biso'ob xan u yuk'o'obi'. Tumen beyo', mas xan síis bin xan u ja'il bin xan que túun xan le bin le botellas de plasticoso'ob, que u botellasil le Pepsi desechable bino', ku chokojtal bin u ja'il. Le túun le chúuj bino', ma'ateech bin u chokojtal bin u ja'il bin. Síistal bin ku meentik. Je' tak u máan k'iin bin ti'e', síistak bin ku meentik. Pero leti' bejla'e', mina'an. Xu'up u semillail le mejen chúujo'obo'. Mina'an. Bejla'e' chéen ti' plásticos ku bisik u yo'och ja' máake'. Pues, yaan oora', kéen oorachajak a bin a wuk' jump'íit k'eyeme', leti', ts'o'ok u chokojtal. Ma', ma' con gusto a wuk'ik a wo'och k'eyemi'. Ts'o'okole', ka'ach úucho' ba'ax yaane' leti' puro k'eyem. Úuchben nukuch máako'obo' jach u bisik u k'eyemo'ob, ma', yéetel servilleta xan. Bejela'e' puro Maseca, ti' ku júulch'inbil ti' bolsae', ts'oka'an beyo'. Leti' le k'eyem bin beyo'. BERNARDINO: Bix a wilik, mas wáaj ma'alob túun le úucho', wa mas ma'alob le bejela'e'? Bix teeche', bix a wilike' le tiempo beyo'? GUADALUPE: Pues, teene' le in wilike', mas ma'alob bin le úuchben beyo'. Tumen le ka'acho' pues ti' molino de mano, de k'ab, ti' ka juch'ik a k'eeyemi', ti', pues ka bisik. Bejla'e' ma'. Maseca, leti', leti' le bey ku k'eyemtik máak bey ti' ich kool beyo'. BERNARDINO: Bix túun a wilik, máakalmáak ichile' ts'o'ok u ma'ak'oltalo'ob, leti' le xiibo' wa, por ejemplo, leti' le ko'olelo'? GUADALUPE: Pues leti' le ko'olelo' bey ts'o'ok u ma'ak'óoltalo'ob beyo'. Tumen ma'ateech u meentiko'ob bey le k'eyemo'. Ma'ateech u usartiko'ob le molino de mano xano'. Jump'éel parte leti' le ko'olelo'ob ma'ak'óolo'ob. Pero leti'e', wa yaan u molino, mana'an u molino'obe', pues, lelo' beyo'. Ma'ak'óolo'ob xan. Pero wa mina'an xan le chan molino de mano xan, tu k'áatik teech k'eyem juntúul máake'. Pues, báan kan a meent xan? Bix túun xan a juch'ike'? Ni modos ka juch' yéetel xan tuunich xan kan xan a ts'a xan ti' u bis xan. BERNARDINO: Ujum. Pues jach u jaajile', le beora', le modernización de vida wala', pues tu consistir ti' le ko'olel yéetel le xiibo'. Tumen u jaajile', por ejemplo, a vecese' xan teech ko'olele' deber a exigirtik ti' a wíichame', pues ka u man teech xan ba'axo'ob u nu'ukul a meyaj. Ma' chéen káaltali'. Ma' chéen xup taak'ini'. Ma' chéen yaanal ti' ba'ax ba'alo'obi'. Sino ka u chan kaláant jump'íit utia'al u manik teech le ba'ax k'a'abéet ich najo'. Tumen teeche', le kan oorapajak a meyaje', pues wa yaane', pues, beora' ts'o'ok a meentika'. Pero wa yaan xan a nu'ukulo'ob juch'ik a k'eeyem jump'éel molino de mano, mina'an, ma' táan a meyajtike', quiere decire', pues leti', le señorao', teech bey ma'ak'óolech beyo', tumen ma' a k'áat a meyajti'. GUADALUPE: Jaan. Bey je'ebix ka wa'aliko'. Tumen leti' ya'abach u formail, yaan oorae' juntúul máake' chéen kéen píik'ik ti', chéen kéen sáasaak ti'e', mun tuukultike' wa yaan u janal u mejen paalal, wa yaan u yuk'ul u mejen paalalale'. Pues leti'e' ku machik u beele', ku bin xan te' ich kool xano'. Pero, mientrase', le kéen taak, wa tun kíinsa'al tumen wi'ij, le kéen u k'áat u yo'och ti' yatan, wa ma' u manmaj leti', wa a vecese', yaan oora mina'an, je'ebix tak le ixi'im bey mina'ano'. Pues bix túun ju meenta'al ba'al u jaante'? Wa yaan oora ku exigirtik teech ka a ts'aj waaj u jaant, ka tak'ankúunt ba'al u jaant, wa mun taasik teech xan a si'e'. Pues bix túun xan kan a meentik xan? Óotsil maamatsil ku p'áatal joolnaje', tu máan mol jolo'och. Tu máan tia'al u tak'ankúuntik ba'al u jaant u yíicham, ku yu'ul tu meyaj. Tumen wi'ij, chokoj k'iin, tu sen máan tu yóok'ol, wi'ijil, uk'ajil, tu meyaj, tu meyaj tu k'áaxe'. Pues leti' beyo', ku jan jan kaxtikubaj u mol jolo'oche', ka páatak u tak'ankúuntik ba'al u jaant tak u mejen paalal xan. Pero ma' bey ku deberi'. Juntúul xiib xane', u derechoe' u taasik teech leti' si' ta wotoch xan, yéetel jump'íit ixi'im ku kaxt u taas teech. Tumen le xan lelo', wa tu k'áatik teech u yo'och u taasmaj, teech ma' a meentik ti'e', pues lelo': u chan jaats'il u paach máak ku kaxtik xan beyo'. BERNARDINO: Yaan oora bine', le kan ts'o'oksa'ak u beel máake', ku tso'olol u nu'uk ti'. Chéen ba'axe', pues leti' le ku ya'ala'al ti' le xikin, bey bin xno'oja', te' xts'íiko' ti' ku jóok'oli' tuláakal le ba'ax ku ya'ala'alo'. Tumen jach u jaajile', jump'éel ko'olele', le kan u ka'aj tun chan paktik u novio beyo', máasima', ku ya'ala'al ti'e': -Pues, a wojel wáaj wa táan chan a paktike'? K'a'ana'an a kanik meyaj. K'a'ana'an a kanik p'o', k'a'ana'an kanik juuch'. K'a'ana'an a kanik a meent péenkuch, legal, tak jump'éel centímetro piimil le péenkucho', deber a chan kanik. Tumen beyo', pues ma' u jenjen p'uchikech a wíicham tu k'iinil. Una vez tuláakal a wojel, tanto, u jeel. Tumen juntúul xch'úupale' deber u yaantal u responsabilidad leti' yéetel u obligaciones. Bey túun xan jump'éel xiib, k'a'ana'an u yaantal, je'ebix ka wa'aliko'. Tumen teeche', teeche' a debere' a meyajtik. Pero wa ma' taasa'an teech u ixi'ime', ma' taasa'an teech u azucar, ma' taasa'an teech u mercanciaile', bix túun kan a meentej? Le máake', kan taak, a veces tun k'áatik u yo'och. Bix mina'ane', pues mun béeytal a ts'aik ti' tumen mina'an. U obligación túun xan jump'éel xiibe', deber u fajartikubaj meyaje' ka páatak u taasik ba'al jaantbil ti' ichnaj. Y teech xane', pues wa ma' táan a preparartik túun bey xano', a falta xan beyo'. Tumen ma' táan a meentik le ba'ax ku ya'ala'al ti' máako'. Ma' wáaj bey a wa'aliki'? GUADALUPE: Teene', bey in wa'alik, bey in wa'aliko'. Wa u taasmaj teech u nu'ukulil juntúul xiib, ma' táan a meentik xane', pues lelo'. Leti' le xane', bey kin wa'alik teech, ku chan kaxtik u jaats'il u paach máako'. Pero, wa ma' u taasmaj, mix juntúul máak tu taal u obligartech ka meente', ka taak u koko'cha'atech, wa ka taak u loxech tumen ma' táan a meentik tu yo'och. Mina'an u nu'ukulil xan ti' tumen mina'an xan teeche', pues bix túun kan a meentej? Wa xan ka láayli' xane', kan u'uk tun nonokjats'tikech juntúul máak tu k'áatik teech u yo'och, mixba'al u taasmaj, mix jump'éel peso tak u p'atmaj teech xane', pues yaan tu'ux xane' je' u béeytal a bin t'aan bejla' xane'. Pues je' u béeytal a bin t'aan xane', ka páatak u t'a'anal xan bey tu yóotúula' ma' u seguer u meentik teech xan beyo'. Tumen jela'an wa u taasmaj teech, jela'an. Jela'an jump'éel ba'al wa yaan, wa mina'an xan. Wa tu taasik teech, ma' táan a meentik xan, de por sí lelo', je'etu'uxak xan yaanale', xan yaane', je' xan ganar xane'. Wa leti', leti' ma' u taasmaj xan teech xan, chéen tu ba'ate'eltikech xane', pues lelo'. Pero yaan oora' xane', u jaajile', yaan ko'olele' ku ya'alike', kex tu ja'aja'ats'a'al tumen u yíichame', ku ya'alike': -Óotsil, bejla'e' bin in ka'aj in perdonartej.- Pero wa jaaj ka perdonartik juntéen, pero uláak' juntéene', ma' a wojele'. Wa leti', je'el u máansik xan teeche', wa ma' tu máansik teech xan. Tumen ka úuch ti' juntúul le ko'olel xano'. Beyo', ku ya'alik bin xan beya'. Leti', mantats' tun ja'ats'al tumen u yíichame'. Ku ya'alik túun beya', ku bin bin u taak u jo'ol u yíichamo'. Ku ya'alik bine': -Óotsil, óotsil,- ki bin. Leti'e', tun ch'a'ik óotsilil ti' u yíicham. Pero leti'e', mun ch'a'abal óotsilil ti' tumen u yíicham. Je'elo', u ts'ooke', ka meenta'ab bin ti' beyo', leti'. Tu meentaj u k'a'alal bin u yíicham te' carcel bino', ka bin bin u ya'ale' ka jóok'sa'ak bin u yíichamo'. Ka jóok', bin u jóok'sa'ab bin u yíicham bin xano'. Ba'ax! Ma' le ka jóok'sa'ab u yíicham le angelitao', ma' u yojele' leti', wa leti'e', leti' yaan u kíinsa'al tumen u yíichamo'? Ba'ax! Kíinsa'ab tumen u yíicham. Ma' úuch ku yúuchuli', míin yaan quince días beora'. Kíinsa'ab tumen u yíichamo'. Leti', ka revisarta'ab bey ba'ax ucha'an tu sen wíinikila' bey, bix úuchuk u kíinsa'alo', ya'ab bin tak tu'ux chu'uchuja'an bin tu pu'uch bin yéetel chamal bin. Tu wíinkilalo'ob bey chu'uchuja'an bin yéetel chamal bin beyo'. Ka ts'o'ok wale', ka kíinsa'abij tumen u yíicham bino'. Ka'atúul bin u mejen paalal bin tu p'ataj bin bey ka jkíim bino'. Pues ma' lelo' óotsil mejen angelo'ob, bey. Pues tal veze', wa tu yilajo'ob bix úuchik u meenta'al ti' u mamao'ob, wa ma' tu yilo'obi'i'. Pero mientrase', p'áat u mamao'ob beyo'. Leti', mina'an. P'a'at, p'a'ato'ob tumen u mamao'ob beyo'. Tal vez u papaj xano', ma' táan wáaj a creertik wa yaan u p'áatal libreil. Pues yaan u bin u mak' u castigoil xan ba'ax tu meentaj ti' u yatan xan beyo'. Ya que le mejen angelo', xan beyo', ma' wáaj bin u ka'ajo'ob sufriri'? Mina'an u mama, mina'an u papaj xane'. Pues don sufrir xan ken u meento'ob xan óotsilo'ob xani'. BERNARDINO: Jaaj. Ya'ab ba'ax ku yúuchul beyo', jach tu jaajile'. Je'ebix ka wa'aliko', jach jaaj. Tumen yaane' pues chéen ku bisikubaj de noviazgo beyo'. Ma' táan u ts'aiko'ob u cuentail de que, tumen u problema máake', yaan problema ti' jump'éel xch'úupal, jump'éel xi'ipal ichil yotoch antes u ts'o'ok'ol u beelo'ob. Pero le kan ts'o'okok u beelo'obe', ku ya'alik: -Jan, más ka ts'o'okok in beel. Tumen beyo', yaan menos problema.- Ma' jaaji'. Le kan ts'o'okok u beele', ku aumentar más u problema. Ku yaantal más problema todavía, más responsabilidad, más obligación. Je'ebix kin ka'a a'aliko', jach u jaajile', deber u tuukultik máak u meyajo'ob tu beel cada día, ma' u meyajo'ob k'aasi', meyajo'ob tu beele' ti' yo'olal le ba'alo'ob beyo' ma' u yúuchul. Tumen yaane', jach jun año, seis mesesil u ts'o'okok u beele' yéetel u yatan wa yéetel yíichame', ku yaantal nojoch problemas ti'obe', ku atrever u p'atubao'ob. Wa tak jun año, dos años, wa yaan u mejen paalalo'obe', pues máax kun padecer? Leti' le mejen paalalo'obo'. Pero jach u jaajile', ma' ma'alob le beyo'. K'a'ana'an u tuukultik u tuukul máak. Ma', ma', táanil, ka jóok'ok máak táanil, ku tukultiko'ob, ma'alob tuukul máak tia'al a bisik a vida beyo', le lu'umkabila'. Tumen le yóok'ol le mundo tu'ux yaano'ona', le yóok'ol kaaba', jats'uts ba'al. Pero k'a'ana'an u kanik máak kuxtal, je'ebix túun ku ya'ala'alo' ich kastelan t'aane' “respetando unos con los otros”. Jach u jaajile' leti' le ma'alob vidao', a pakláan respetarkabaj yéetel a wéet wíinikil. Jach u jaajile'. Doña Lupe, teeche' mix wáaj juntéen bija'an a wíichan bey Angelesa'? GUADALUPE: Mix juntéen, mix juntéen xi'ik te' Angeles bey ku ya'alalo'. Ku ya'ala'ale' ti' xan ku náajalta'al bin taak'in xani'. Pero mientrase', ti' xan u tocart xan u kíinsa'al máak. Ya'abach máak xan ku perdertik u vida xan bey xan, chéen ikil bin u tuukult u kaxt jump'íit taak'in, bey tia'al u beet jump'íit mas mejori' xan beya', yéetel u paalal xan beyo'. Ya'ab xan ku perdertik u vida xani'. O sea, le ku logrartik xan u yokolo'ob xan beyo', pues ku meentik mejoras tu yotocho'ob beyo'. Pues ku chan ch'a'ik yóol máak xan beyo'. Pero leti', beyo', ma'. Te'elo' u kúuchil xan u kíinsa'al xan máak xan, u kúuchil xan u náajaltik taak'in máak xan, bey xan. BERNARDINO: Bix a wilik le Angelesa'? Chéen wáaj te' Angeles ju yaantal u chan centavo máak, a yaantal vida? Wa tak waye', mun béeytal wa u yaantal teech a centavo, jach chéen ja'alil Angeles wáaji'? GUADALUPE: Pues kin wa'alike', míin tak waye' je'el u yaantal teech jump'íit waye'. Pero beey túun je'ebix ku ya'ala'alo', k'a'abéet a meyaj, a meyatik. K'a'abéet a k'íilkabtik bey a k'íilkabo' ka páatak u yaantal teech jump'íit. Pues je'ebix tak le chan iik bey ku pak'ik' máak xan beyo'. Pues wa Dios ku ya'alik teech ku síijik xan teech beyo', si lelo' u doble xan je' xan u síijik xan teech xan u yaantal xan teech xane'. Je'ebix le sandía'. Bey ka pak' xan beyo', pero le sandíao', más ma' jach ya'ab u meeyjulili' que iiko'. Le iiko', mas chan ya'ab u meeyjuli'. Ts'o'okole' mas ko'oj ku tojoltik teech xan ku ts'o'okole'. Yaan orae', ts'o'oka'an a pulik jump'íit centavo xan bey o'olalo', pues ka perdertik. Ku k'astale', ts'oka'an xan beyo'. Je' túun le sandíao', lelo' ma' beyo'. Leti' ken a pak' beyo', tak ma' sáansamal ka jóoyab, k'a'abéet a jóoyabtik wa bix tak ka rociart beyo', leti' pues ju yaantal xan teech jump'íite'. Je' túun le iiko', lelo' óol xan, óol talam xan. Pero mientrase' más le iik beyo', más u ts'aik teech. Más ya'ab u ts'aik xan teech bey wa ka anak xano'. Tumen lelo' ya'ab u yich xan beyo', le kéen káajak a konik xane'. Pero yaan oora xane', le kéen káajak u cosechae' le iiko', pues a cinco pesos ku ma'anal teech, a diez pesos ku ma'anal teech, a veinte pesos ku ma'anal teech. Báan xan kan a meent yéetel? Si lelo' jach je' buka'aj iik xane', yaan oora xane', pues, ma' u konik ma'alob. Ma' u yaantal taak'inil ma'alob. Pero, wa ka lúubuk xan je'ebix tak bey u máan bey wa chan ma'alob u tojol xano', pues lelo', jumpáak kéen a recuperart xan bey tak a chan centavo xan bey ka xupik xan beyo'. Je'ebix to'ona', tak meentaj jump'íit xane', pero láaj jóok' u wi'. Mix jump'éel patalchaji'. Mientrase', wa t pak'aje', maanbil wal ken meentile'. Tumen jaaj, taan k meentik u meeyjulil, pero mientrase' leti' tu k'astal xan teeche'. Láayli' xane', mixba'al xan kan a meent xan beyo'. Ma' patal ka pak' xan beyo' wa k'asa'an xan beyo'. Chéen de masech ka k'askúunt xan le lu'um tu'ux ken a pak' xano'. BERNARDINO: Yaan waye'. Le meyaja' je'ebix kin wa'alik teecho', láayli ma'alob le waya'. Tumen jajal Diose', je'etu'uxe' u bendecirmaj, bey Angeeles, bey waye'. Tumen jach u jaajile', je'ebix kin wa'alik teecho', ya'ab máak ku bino'ob te'elo'. Mayormente, algunos ku chan mejorartikubae'. Chéen u yojel u chan kaláant u centabo, jaaj. Mayormente paalal wíiniko'ob kan xi'iko'obe', le kan sunako'ob, je'ebix u bino'obe' bey u suuto'ob. Y wa tu logrart u suut, ya'ab u atrever úuchul u loob ti' te'elo', ts'ok'a'an ti' beyo'. Y wa ma'e', ku bin te'elo' pues ts'u suuktal u ganartik le dolaro', way, kan taake', pues trabajo le vida. Waye', jump'íit kan a chan ganartej, tak treinta, veinte, cincuenta, cien pesos jach u ka'analil. Pero tu jaajile', waye', wa ta kaláantaj, tak cien pesos ka ganartik. Ka xupik cincuenta, ka meent ahorro cincuentae'. Ju béeytal xan u líik'il máake'. Te' túuno' te' Angeleso', le máako'ob, ya'ab máak teen ts'o'ok in wilik ts'o'ok u bin, yaan oorae' kan suunake', ts'o'ok u p'a'atal tumen u yatan. Yaan oorae', kéen suunake' ts'o'ok u destruir, ts'o'ok u p'a'atal tumen u yatan, tumen u paalal, tumen tuláakal. Y ku machik u beele'. Ku ka'a bin. Wa ma'e', te'elo' ku yoksikubaj ti' droga. Ti' ku p'áatali', ti' ku ts'o'okol ti'. U noj jaajile' mas ma'alob in wilik le waya'. Waye' jach kex humilde, kex jump'íit, pero, páatij sáaschaj chan ta k'amaj jump'íit chan bendición tu nak' máak, ta jaantaj ba'al, algo. Ts'o'ok'a'an beyo': ki'imak u yóol máak. Je'ebix xan u béeytal u yaantal ti' máak beyo', ku doblartik u esfuerzo máake', láayli iguale' bey je'ebix waye'. Chéen ba'ax túun te'elo', pues je'ebix ku ya'ala'alo', jump'éel kaaj jach táaj lujoso. Jump'éel kaaj, jump'éel lugar, jump'éel naj jach táaj mejor, jach táaj yaan na'ati', tuláakale'. Pero le ba'alo' ma', teene' jach u jaajile' in tuukule' ya'ab ba'ax. Tak juntuúl in hijoe' taak u bin. Pero kin wa'alik ti'e': -Ba'ax ka chéen máan a meentej? De por sí Jaajal Diose' u bendecirmaj tuláakal lu'um, ma' chéen te'elo', tak waye'. Láayli' je'el u béeytal u meyaj máake'. GUADALUPE: Jaaj, beyo'. Je'ebix a wa'aliko', láayli' ju béeytal u meyaj máak xan waye'. Leti', táaj tuláakal bey ma'alob je'ebix ka wa'aliko' leti'i'. Pero je'ebix in wa'alik túun teecho', yaan oora wa ka pak'ik bey ku k'astal xan beyo'. Bix túun xan kan a meentik? Mixba'al xan. Láayli' xan kéen a meentil xan beyo'. Leti', je'ebix to'on kin wa'alik teech, jach láaj k'aschaj le to'on beyo', leti' jach láaj perderchaj beyo'. Pues yaan máake' ma'alobchaj u yiikali'. Yaan tu'ux ts'o'ok u pak'ik xan beya', yaan xane', pues ma'. Kux, teech, ma' wáaj k'aschaj a wíikalo'? Ma' wáaj, ma'alob wáaj úuch u jóok'ol teech xano'? Wa yaan k'aschaj algunosi'? BERNARDINO: Ma'. Teene', graciase', ma'alob. Ma' chan p'íit tin meyajto', míin tin meyajtaj kex docientos setenta cajasi'. Todavía p'áatal teen yaan kex ciento cincuenta cajas p'áatali'. Ma'alob, ma'alobchaji'. Pero yaan oora le iika', yaan oora ku wi', yaan oora ku múulixtal, yaan kex xtu' le'i'. Yaan oora ba'alo'ob ku yúuchul ti', jaaj. Hay veces ku descuidar máak tia'al a kíinsik u mosquitae', u ácarosi', wa ba'ax beyo'. Pero yaan oorae', suerte xan. Tumen le wi'o', tumen lelo' único ba'al ma' k ila'aj tu'ux u taali'. Pues in compañeros yaan way ya'abkach productoro'ob ti', meyajo'ob ti' iika', pues ma' u yilo'obi', ma' u analizarto'obi'. JORGE: Pues Don Isidro, wa ju páajtal a chan tsikbaltik to'on ba'ax u diferenciail tia'al le wáayo', wa tia'al le hechicero ku ya'ala'al, yéetel le jmeeno'. ISIDRO: Tumen le leti' le jaajile', máako'ob, ku ya'ala'ale', je'ex to'ona' ma', ma', chéen to'one' meen favoro'on ti' k éet cristianoilo'ob. Pero, le máako'ob ku hechiceroso'obo', leti' le kin wa'alik te'exo' puro magiqueroso'ob. Tumen leti'obe' ku meentiko'ob le polvo', u ts'aba'al jump'éel polvo tu yo'olal jump'éel ch'úupale' ku k'askúunsiko'ob. Pues yasque le beetike' kin wa'alike' tu yiknal Diose', ma' ma'alo'obi'. Tumen le máako'obo', jump'éel máako'ob, jela'an u tuukulo'ob. Jump'éel máako'ob ku luk'siko'ob u vida cristiano. Pues yasque le beetik túune' to'one', jaajile', táan k ts'aik tuláakal le ba'alo'ob bey ts'aako' que tuláakalo'ob. Pero to'one' ma' hechicero'oni'. Le hechicero'obo', jela'an. Tumen leti'e' magiquero'ob. Láaj magiquero' leti'ob. Je'el u beetiko'ob teeche' je'el ba'axe'. Je' u taal u burlartecho'ob de noche tuláakale'. Leti' le máako'ob túun beyo', es que hechicero'ob, tumen u xokmajo'ob u ju'unil. U xokmajo'ob le magicao'. Je'el ba'ax ka u yóot u beet teecho'obe' yaan u béeytale'. Tumen leti'obe' u yojelo'ob tuláakal. Ti' yaan le k'aas te'elo', te' tu ju'unilo', magicao'. Pues yasque láak'e'ex tu jaajile', to'one' ma' táan k meentik k'aas ti' k éet cristianoil. Lugar k beetik k'aas ti'e', k machik jump'éel medicina wa bix u claseil k'oja'anil, según bix u claseil k'oja'anil, jaaj. Entonces k machike' k ts'aik ti'e', ku yutstal. K líik'sik tu ka'atéen. Pero leti'obe' mun líik'siko'ob. Kéen u ts'a'ob le ba'axo'ob utia'al u binbal yáanal lu'um, le óotsil k éet cristianoilo'. Leti' u diferenteil le hechiceroso'ob leti'obo'. Tumen to'one', láayli' ku máan u beeto'ob tuláakal le primicia, que tuláakalo'. Pero leti'obe' hechicero'ob. Leti' le túune', hechiceroso'obo', leti' yerbatero', hechiceros. Bey ku ya'alik xan te' santa biblia. Yerbatero, hechicero: ti' ku ya'alik te' Santa Biblia. Pues yasque, je'ex ku ya'alik túune', le kéen u beeto'ob le k'aaso', leti'obe', Diose', leti'e' ts'u ts'íibtik máaxi'. Ts'u k'ajóoltik ba'ax maña, ba'ax u tuukul, ba'ax u k'asa'anil u tuukul. Leti'e' ma' bíin k'a'amako'ob reino Dios, leti'obi'. Ahora teech, kéen t'aanakech, tu jaajile': -Señor, to'one' áanto'on yéetel ba'ax k beetik. Áanto'on yéetel k tuukul. Áanto'on. Ts'aj to'on jump'éel tuukul ma'alob utia'al ka yaanako'on líik'sik k éet cristianoil yéetel le ba'ax k ts'aik u tia'al. Le ts'aaka' teech kan meentik, ma' to'oni'.- Diose' leti'e' u yojel ba'ax k k'áatik ti'. U yojel ba'ax k k'áatik ti'e'. Leti' kun meentik le obrao'. Ma' to'on kan k beetik le obrao', Dios. Tuláakal le obras k líik'sik k éet cristianoilo'obo', sino que Dios. Ti' Dios k k'ubik tu no'oj u k'abe', ka páatak u beetik le obra yéetel le ba'ax k ts'aik ti' le k éet lu'umilo'. Pues yasque ki'ichkelem Jaajal Dios, leti'e' u yojel kéen xolako'on k'áat ti'e', yaan u beetik le obrao'. Ma' to'oni', Dios tu beetaj. Pero leti'obe' le máaxo'ob, le kin wa'alik teech le hechiceroso'obo', es que mina'an u tuukulo'ob. K'aas u tuukulo'ob. K'aas u cienciao'ob. Ku luk'siko'ob u vida yéet cristianoilo'ob. Ma' jach jumpuli', ma' ma'alo'obi'. To'one' ma' leti' kaansa'an to'oni'. Kaansa'an to'on utia'al k beetik remedios ti' k éet cristianoil, utia'al k líik'sik. Utia'al ka ka'a líik'ik tu ka'atéen máan. Le kéen líik'ikeche' amigo, tuláakal le obra beeta'ab ta wóok'lalo', ma' to'on beeti'. Ts'aj gracias ti' Dios ts'a líik'il tu ka'atéen. Ts'a faltar tu táan a taataj yuum, tumen lelo' k papaje'ex beet le obrao'. Jaaj táan k beetik. Pero to'one' táan k k'áatóoltik ti'e' ku beet le obra ta vida ka líikik'e'ex tu ka'atéen. Mixmáak je' u páajtal k k'átik ti'e' chéen jump'éel k éet lu'umile'. Mun páajtal k k'áatik jump'éel obra ti'. Le yaan te' gloriao' le ku meentik le bendiciono'. Le kun ts'aik u no'oj a k'ab ta wóok'ol. Le kun líik'sikech, kex tumen táan k ts'aik lelo', jaaj. Pues Diose' leti'e' beetik le obrao'. To'one' chéen nomas ka k k'áatik jump'éel obra ti'. Diose' ku beetik u bendicion, ki'ichkelem jaajal Dios, tu yóok'lal le k'oja'ano'. Ku ya'alik te'elo', je'ex le máaka', ka ts'o'ok in beele': -Pues, ja'alibe' doñita,- ken ti', -bin in ka'aj in k'áat jump'éel bendicion tu yóok'lal a esposo, ka páatak u líik'sa'al tumen Dios. Ka luk'sa'ak le ba'al ti' yéetel le medecinao'.- Ka jxolajen, ka jo'op' in beetik jump'éel oración: -Señor, beet a bendicion tu yóok'ol le cuerpo ken in ts'aj le ts'aak ti' leti'a'. Tumen le ts'aaka', yaan ts'aako'ob teech. Invisible tuláakal. Le ts'aako'ob kin ts'aik xan beorita'a' obrarnen yóok'ol. Ts'a obra yóok'ol. Ts'a bendicion ti' u yóok'ol ka páatak u luk'ul le ba'ax ucha'an ti' le a hijo. Tumen láayli' to'one' a hijoso'on. Mix jump'éel persona ma' u hijo Diosi'.- Pues yasque u jaajile', ki'ichkelem jaajal Diose' u yojel. Es que buka'aj u habitantesil u hijos yaan! Kex je'e bixak u formail u yuumile'. Ka túun negro, ka túun je'e bixake', u hijo láayli'. Tumen leti' ts'aamaji te' way lu'umo'. Diose' ku beetik u bendicion t óok'lale'ex. Pero ma' chika'an k ilike'exi'. Leti' ts'aik to'one'ex ba'al k jaantej. Leti' ts'aik le muuk'a'. Leti' ts'aik le iik'a', ku ts'aik k tsikbale'ex, ka a tsikbalte'exe' ba'ax ka wilike'exe', tsikbaltke'ex. Ba'ax ku yúuchul ti' to'one' k tsikbaltike'ex. Ki'ichelem jaajal Dios ts'aj to'on le respiración ka yaanjijo'one'exo'. Tumen ka yaanjijo'one'exe' juntúulili' mama, juntúulili' taata, ku ya'alik je'ex le Santa Biblia. Adan y Eva. Leti' le k papajo' y buka'aj wíinik ts'u yaantal! Buka'aj u ya'ala'al ti'ob; láaj k'astale'ex ka jaantike'ex u yich le paak'alo'. Ka k'astale'ex, tun ya'ala'al ti'ob. Pero le k'aaso' ti' yaan tu paach máake', jum. Tun júujulche'tikech. Le ka taale', ka a'ala'ab ti'obe'; -Chéen tu tusikech le nojoch máako'. Jaante'ex, ma'alob ba'al.- Le ka tu jaanto'ob le manzanae', ka bin ki'ichelem jaajal Dios, iliko'ob tu'ux ts'aaba'ano'ob te' lugaro'. Ka ila'abe' u láaj pixlamajubao'ob, ts'o'okole' avisarta'abo'obe' ma' u jaantiko'ob le manzanao'. Je'elo' ka anji túune', juntúul xiib, juntúul ko'olel. Bey úuch u yaantal le raza to'one'ex. Tuláakal le raza anilo'one'exa', tuláakal ti' Adan u taal ti' yéetel Eva. Jump'éel, ka'atúulili', buka'aj generación yaan beoritase'. Pues yasque le beetik túun k to'one', jaajile', k tsikbaltik ti' k éet cristianoilo'ob. Teene' ts'in úuchbental. Ya'ab ba'alo'ob kin wilik ku yúuchla'ajal. Ya'ab ba'alo'ob kin wilik ba'ax ku beetik jump'éel cristiano, ya'ab ba'alo'ob ma' agradable utia'al jaajal Diose'. Óoli' bey je'exe' to'one'exe' wa táan… teene' wa tin bin te' templo, tin criticar tu contra in wéet cristiano, ma' ma'alob ba'al utia'al Jaajal Diosi'. Ko'one'ex meentik ka yaanak to'one'exe' jump'éel… je'el máaxe' respetarte'. Pero bejla'e' mina'an lelo'. Jach jumpuli' ts'o'ok u láaj p'áatal mina'an tuláakal le educaciones bejla'a'. Le úuch ka'acho' yaan educación. Líik'iko'one', yaan educación to'on. Le beetik teene', kex ka in wu'uy ba'ax ku ya'alik juntúul in wéet cristianoile', chéen kin che'ejtik ti'. Pues yasque u jats'utsile', ko'one'ex beetik u bendicion. Ko'one'ex, ko'one'ex beetik u obedecertik le ki'ichkelem Jaajal Dioso'. Tumen leti' antiko'one'ex tuláakal je'el ti' ba'ax. Le máako'ob beetik le tuláakal le ba'alo'ob, kin k'áat óoltik; -Señor perdonarto'ob xan yéetel ba'ax ku beetiko'ob tumen ma' u yojelo'ob wa ba'ax ku beetiko'ob k'aasi'.- Tumen teene' ma'atech in tocarkinbaj yéetel le ba'alo'ob beyo'. Ma' in wojele' bix u beeta'al. Ma' in wojele' tuláakal. Pero como leti'ob tun xooko'obe', ku maniko'ob le ba'alo'. Ku xokiko'obe', ku kaniko'ob tuláakal je'el ba'axe'. Leti'e' túuno' u sistemail le máako'ob beyo'. Libreil u ka'ajo'ob u meyajo'ob. Leti'ob yéetel k'aas ku meyajo'ob, ma' yéetel utsi'. Tumen juntúul máake', desde kéen taak juntúul máake' pues tak le ts'aaka' k'áat u bendicion Dios yóok'ol. Tumen Diose' leti' kun meentik le obrao', ma' to'oni'. Claro in wa'alik ti' in wéet cristianoil: -Wa tu yóok'ol le ts'aaka', láak'e'ex, yaan tuláakal máaja'an ti' Diose'.- Pero leti' yéetel u bendicion, leti', u líik'smaj máako'ob, ch'óopo'ob, u líik'smaj máak paralizado'ob, juum. U lik'smaj máako'ob… u jaajile', tu ya'alaj Diose': -Xeen te' ja'o', teen a'alik teech.- Jump'éel ja' beyo', ma', ma' ojela'an bix anil le ja'o'. Ka túuxta'abe'. Ka u p'o' u yich. -Bix a wilik?- ku ya'ala'al bin ti' tumen ki'ichkelem Jaajal Diose'. -Pues, este, ma'alob-, ki bin. -Sáasilchaj in wich. Ka sáasilchaj in wiich.- Pero máax yéetel ku tsikbal, láak'e'ex? Yéetel Dios. Dios leti'e' páajtalil. Leti'e' yaan bendicion ti', yaan túulakal. Bey je'ex le meyaj k beetik to'ona', kéen. Le meyaj to'on k beetiko' tuláakal le meyaj k beetik ti' le utia'al le ch'a' cháako', puro Dios ch'a'chi'itik. Puro Dios ch'a'chi'itik ka páatak u síik to'on le siijbalo'. Yaan k'iine', jach ts'o'ok u ki' k'u'ubul le Santa Sopa, le u chan sopail beyo', le ku káajal ja', ja'. Pero bejla'e' kin wilike' ts'o'ok u p'áatal. Ts'u jelpajal. Bejla'e' ma'atech u na'ata'al. Ts'u tu'ubsa'al. JORGE: Léeyli' ku taal le máako' u k'áatik wa a beetik jump'éel primicia? ISIDRO: Yaan. JORGE: Yaan léeyli'e'? ISIDRO: Yaan ku wéej taal bejla', yaan ma'atech jach u taali'. JORGE: Bix ku beeta'al le primiciao'? Bix ku beeta'al le primiciao'? ISIDRO: Le primiciao', je'ebix to'on bey to'on k ojel chan k'ubaj. Pues le primiciao' te' bey k'áaxo', ti' ku juntarta'al le kaaxo'obo'. Ku juntarta'al le juuch'o' yéetel sikil. Le sikilo' kéen péenkuchta'ak le chan waajo', ku ja'ayal tu yich. Ku ts'o'okole', ku beeta'al túun le jump'éel chan trece u p'éelel, trece u wáalal le waajo'. Cruz ku ts'a'abal ti' utia'al presentarbil ti' Dios. Pues yasque lelo', le kan presentarta'ak lelo' utia'al Dios, lelo'. Le kéen ts'o'okok u k'uubil, ts'o'ok tuláakale'. Pues ja'alibe', le wa yaan tak le u chan taal, u chan u'ulakabile'. Ku t'o'oxol túun le gracia tun beeta'an u sopailo' ti' tuláakal le u'ulakabilo'ob. Jats'uts. Ma' a wilmaje'ex bix u beeta'ali'? Ma' a wilmaje'exi'? Pues jats'uts u beeta'al u presentarta'al le primicia ti' Dioso', jaaj. Jats'uts le primiciao'. Tumen le u presentarta'al ti' Dioso', ku ya'alike': Tu k'aaba' Dios yéetel Dios mejembiil yéetel Dios Espíritu Santo. Señor, kin representartik jump'éel santo primicia ta no'oj k'abil. Yaan jump'éel ok'olóolal ku beetik le hermanoso'ob, tuláakal le máaxo'ob tu líi'musko'ob. Jump'éel Santo Primicia tu no'oj a k'ab. Kin representatik ta no'oj k'abil tumen táan ki' ok'olóoltiko'ob le u chan ch'aaj le je'ebix le ayik'al k'uj. Le ayik'al k'ujo' jump'éel máak yaan ja' ti'. Ku taasik le ja'o'. Ku ts'aik le ja'o'. Ku bendecirtik le lu'umo', ka úuchuk le paak'áalo'. Ka yaanak le graciao'. Láayli mismo le Dioso'. Leti' xan ts'aamajij. Pues ken k'áata'ak túun ti'e', ku representarta'al túun le primiciao' ti' ki'ichkelem Jaajal Diose'. Entonces, tuláakal túune', túun ts'a'abal túun ti' aj kanankáakbo'ob. Le aj kanankáakbo'obo', yaan. Pero bejla'e', ma'atech u reconocerta'al bejla'e'. Le ka'ach úuche', le ku beetiko'ob bejla'e' yaan u hermano'obo'. Ku meentiko'ob úuchij, pero bejla'e' ts'u cambiarko'ob beyo'. Cambios yaan ti', cambios yaan ti'. Pues yasque to'one', le ku yúuchul úucho', leti' láayli' k áalkabansike'. Le ma' úucha', ka'alakil jump'éel año bejla'e', ku ya'alik teen in hijo; -Kensa bix kene'ex beetej, papaj. Ts'o'okij, ts'u máan u tiempoil paak'al.- Ka tu ya'alaj in hijoe': -Bix túun kene'ex meentej?- Tuláakal le waya', túun tuukule', jump'éel parte ma' oka'ano'ob ti' hermanos, ku taalo'ob ti' in wiknal. -Don Isidro, bix kik meentej, nojoch máak?- -Ba'ax yéetel?- -Si je'ex le hermano,- ki, -beoritas ts'ok'a'an junio. Ts'u jóok'ol junio. Báan, mina'an, mixmáak paak'alnak.- Kin wa'alik ti'obe': -Junio ts'u jóok'ol, ts'ok'a'an, ts'u máan tu k'iin le paak'alo'. In wéet xiibile'ex,- ken ti', -tak teene' chéen tin tuukultik. To'one' ma' paak'áalnako'oni'. Pues, máax ts'u paak'áal waye'? Si mixmáak. Pues ko'one'ex.- -Pues taalo'on k u'uy teech wa je'el u béeytal, k to'one' k chan beetik le primiciao'.- -Wa táan a tuukultike'ex, je'el u páajtale'.- -Pero si beora láaj junto u nu'ukulo'ob taaliko'on waye'. Sáamale', wa je'el u béeytale', pues ko'one'ex yéetel.- Je'elo' ka tin t'anaj in hijoso'ob: -Hijo- ken ti', -prepararta'ak k'u'um. Prepararta'ak sikil. Ts'u taal le láak'o'obo'. Ko'one'ex ti' jump'éel kajtalil te' xamano'. Ti' bin kun bino'obi'. Ti' kun úuchuli'. Tumen te'elo' yaan ja'e'. Yaan u páayta'al ja'e'. Yaan ch'e'eni'. Bueno, ka láaj juntarnajo'obe'. Bin u páakto'ob u nu'ukul ti'. Te' walakjeaka', ts'u luk'ulo'ob tin wiknale'. Bin tu beeto'ob u páakto'ob u nu'ukulo'ob tu'ux kun ts'aabil u mesail. Ja'alibe', kin líik'ile', kin wa'alik ti' in hijo: -Ka much máankech a wa'al teen ti' Pedroe',- ken ti', -ka taak waye', u taas teen triciclo ku bisen te'elo', tumen mun páajtal in xíimbal.- -Je'elo', ma'alob-. Ka taal, ka taal u ch'a'en. -Pues ko'ox,- ki, -taalen in ch'a'ech, ko'ox.- Ka bino'on. Ka k'uchene', júum ku beetik wíiniki'. Ts'o'ok u míista'al, ts'o'ok tuláakal. Ts'u láaj beeta'al le u arcosil. Ts'u beeta'al u chan nu'ukulo'ob. -Ja'alibe', paalale'ex,- ken ti', -beorita,- ken ti', -tin wéet taalak saka'. Je'el u chan luuchila'. Ka ts'aike'ex te'elo'. Ku ts'o'okole' k bine'ex. Tempranoe', tuláakal, ka láaj juntarnake'ex waye'. Temprano xane',- ken ti', -las cinco u taal u sáastal ka taak ch'a'abilen ka bisa'aken te'elo'.- -Je'elo' ma'alob, je'elo', jach las cinco.- Chéen ka tin wu'uye' túun k'oop. -Ts'o'ok wáaj a wajal nojoch máak?- -Ts'o'okij, pero, tin beetik jump'íit ba'al in wuk'ej.- -Ko'ox. Ti' kan uk'ul tanaje'. Ts'oka'an ba'al uk'bili'.- Je'elo', ka máanene', ka ts'a'ab in wuk'ule' jáala, ka jbino'on. Le ka k'ucho'one', ocho u túulul señoras ts'u k'uchulo'obi'. Pero aparte anilo'ob leti'ob. Túun ts'a'abal chokoj ja', táan tuláakal. Bin u ka'aj kíinsbil le kaaxo'obo', tuláakal. Yaan máax ts'aik úulum, yaan máax ts'aik kaax. Kin wa'alik ti'obe'; -Le saka'o', láaj preparado. Pues ko'one'ex. In balbes in mesaa'. Bin in ka'aj in representart le mesa ti' le ki'ichkelem Jaajal Dioso'. Nika'aj in k'uub le primicia ti' le Ki'ichkelem Jaajal Dioso', utia'al ka k máate'ex le yaajtsilo'. In ka'aj in láaj baalmes in mesa yéetel u saka'il, yéetel u báalche'.- Báalche' kun meyaji'. Ma' k'ajóole'ex le báalche'o'? JORGE: Ma' in k'ajóol. In k'ajóol le u che'ile', pero ma' in k'ajóol bix u preparta'ali'. ISIDRO: Ku cha'akal. Chakbil u beeta'al yéetel kaab. Entonces, kéen ts'o'okoke', ma'alob. Wa ka ya'abak a wuk'ike'exe', chéen kan a wile', tan chan bin a takchalaakil. Jaaj, tumen fuertes láayli'. Pero láayli' leti' u biilal xan utia'al le meyaj xan beyo'. Pues ka ts'o'oke'. Ka jo'op' in meyaj, in meyaj teen. Kin meyaj, jach míin… kin wa'alik ti'obe': -Xiibe'ex,- ken ti', -u jaajile',- ken ti', -mas u ba'al kin wa'al te'exe'; lep' a wóole'ex wale'. Il le juuch'o'. Wa ts'u láaj júuntare', mejor- ken ti'. -Láaj meentej, kin láaj bendecirte'- ken ti', -ka páatak a káajsike'ex le péenkucho'. Jach la una wale' paale'ex, je' k u'uyike'ex ba'ax kun úuchule'-, ken ti', -Dios k'ub gracia te'ela'-. -Je'elo', ma'alob.- Yasque bey u t'aan wale', beora' kan k ts'áaj ti'a'.- Beora' jóok'ok juntúuli'. Nojoch píib ba'al beeta'abi. -Jóok'ok u ka'atúul t'ab píibi'. Le u chuuka'ano'obo', péenkuchnajako'ob.- -Si le péenkucho',- ki - puro le señorao'ob kun meentiko'. Tun chaakalo'ob. Ts'u láaj kíinsiko'ob le kaaxo'obo'. Ts'o'ok tuláakal. Tun cha'akal u ki'il beyo'.- Je'elo', le ka ts'o'ok u te'ep'el le waaj ts'u mu'ukul. Jach las doce ka mu'uk le waajo'. Ku ts'o'okole', ka jo'op' u t'o'oxol saka' túun, tuláakal beyo'. Chuka'an u yóol le óotsil doña. Le señorae', ki'imak u yóolo'ob xan tumen ku mentiko'ob le meyaj beya'. Kin wa'alik ti'obe'; -Como bo'oy teen waye',- ken ti', -como in k'axmaj jump'éel naj te'elo', pues ma' trabajoi'.- Te' ranchoo' k k'axmaj jump'éel naji, ma'alob. Pues ti' tu júuyto'ob le k'óolo', tuláakal. Jach la una, chéen ka t u'uyaje'; le'emm!!! Ku kíilbal cháak lak'in, kíilbanaji. -Dios quiera, wa ka ki' taak le Santo ja' bejla'a', tumen sáamale', paak'áal - kijo'ob. Ki'imak u yóolo'ob ka tu yu'ubo'ob u tíitikuba. Ay xiib, le ka tu ya'alaj kampuul u titikuba, xki'ichpan ja'. Le múuyalo' ts'u cambiar. Éek'nake'en. Le kin wa'alik ti'obe': -Mix a chan dudare'ex wale', xiibe'ex. Ko'one'ex ilik ba'ax kan u beetej.- Chéen ka t ilaj u káajal le iik'o', jump'éel chan iik' je'e túun ku taal le múuyalo'; yiiiii... Ja'! Santisima! Ka tu káakaj santo ja', ja'…le tu'ux yaaneno' bey u ja'ila' ku ts'o'okola'. Yaan teen reuma. Kin wa'alik ti' -Kensaj bix ken in meetej. Mixba'al ti'! Diose' u yojel. Leti' kun ts'aik u bendicion tin wóok'ol, ma' u yúuchul teen mixba'al.- Ja'alibe', hasta tak le señorao'ob tu'ux ku júuy k'óolo'ob te' ichil le najo', búulij najo'. -Beya' le ti' le bey k'a'abéeta', - kijo'ob. Le ka ts'o'ok in láaj k'ubik le sopao', ts'u jáalal le waaj ts'in k'ubiko'. T'o'oxo'ob túun. Je'e túun ku taal wíinik te' kaaja', ki'imak u yóolo'ob! Tuláakal le taalo'ob janal k'óolo'; -Je'e diez pesosa', je'e veinte teena'a, je'e treinta teena'.- Tun júuntartiko'ob taak'in. Ay máak! Ka ts'o'oke', nikikbal u chan siikbalo'ob. Kin wa'alik ti' le paalalo': -Xiibe'ex,- ken ti', -sáamale' paak'al kene'ex meentej, Dios bo'otik te'ex. Ta tuukultaj a beetike'ex le meyaja', yasque beoritas ts'u pulik u bendicion Jaajal Dios. Ts'u ts'aik u bendicion Jaajal Dios. Tu bendecirtaj to'on le lu'umo'. Walkil sáamala' ich kool yaano'on, táan k paak'al.- Pero cháak le ba'alo', nojoch máak. Tak yáanal k'áax búuli'. Soj jaltuno'ob, yíi' chu'uplajij. Le ka sáasil, kin wa'alik ti' in hijo, ka'atúulo'; -Hijo,- ken ti', -buka'aj le tikin muuk a meentmaje'exo'?- To'one'-, ki, -casi veinte yaale'. Tak t tikimuktaj koolo'. -Ay xiib, -ki. -Jach ma'alob kun jóok'ol le nala' - ken ti'. -Je'elo' le veinteako'- ki. -Wa yaan máax ka'atuukule',- ken ti,' -ka láaj pa'ak'ak jumpuli' bejla'e',- ken ti'. -Je' in bo'otike',- ken ti'. - Je'elo', ma'alob- ka bino'ob. Míin las diez ka suutnajo'ob. -Sáan ts'o'okok, papaj,- ku ya'alik. -Je'elo' ma'alob.- Ay nojoch máak! Le kaj ts'o'ok ka ki' líik' le xki'ichpan graciao', ka jóok' le xki'ichpan gracia, k'áanike'en. Jach parejo líik'ik le graciao'. Leti' yaan beoritasa', don nal. Ka'aka'ap'éel, óoxóoxp'éel ku ts'aik. Pues leti'e' túun lelo'. Kin wa'alik ti'obe': -Táan a wilike'exo'? To'one', táan k k'exbesik k tuukule'exe'. Diose', ma' ma'alobi'; uts tu t'aane' ka k seguerte'ex le k tuukule'ex ti' Dios. Il a wile'ex beorita'a yaan bendicion ti' to'one'ex. Ts'a'ab to'one'ex, siik to'one'ex bendicion.- Tuláakal ki'imak u yóol. Je'elo', entonces, le túune' le primiciaso', bey ku beeta'alo'. Ti' Dios ku k'u'ubul, ma' tu yo'olal wa ba'al. Jaaj, por ejemplo yaan túun k a'alike': -Le juntúul cruz beya',- ku ya'alik, -ma' agradable u ts'a'abal yóok'ol mesa, tumen contrario Dios.- Bey u ya'aliko'ob. Pero kin wa'alik ti'e': -Pues, jaajile', ma' to'on beet le je'elo'. Diose', le ka crusificarta'ab te' che'o', si le che'o' mina'an u t'aan. Chéen u chan xóot' che' ka beeta'ab u cruzil ka cruisificarta'ab Dios. Pero le Dios, leti'e', óoli' bey túun le k to'one', jaajile'. Óoli' bey k antaj falta, wa yaan to'on falta, wa yaan to'on, wa ba'ax ti' presidente, wa ti' gobernadore', yaan u castigartiko'on. Tuláakal le comisarioso'obo', wa yaan a falta yaan u castigartiko'on. Bey túun anil ki'ichkelem Diose', crusificarta'abij. Pero ma' u yojel xane' máax béet le ba'axo', wa k'aas ba'ax tu beeti'. Ma' ku deber u koko'chak'tiko'ob ki'ichkelem jaajal Diosi'. A despuese' ka tu tuukultaje' máax beet le ba'axo'. Ka jo'op' u yok'tik, leti', ki'ichkelem jaajal Diose'. Leti' le lojmil le lu'uma' yéetel u ki'ilich k'i'ik'el, kan yaanjij ma'alobtal le lu'uma'. Ba'alo'ob tuláakal tu beetaj ki'ichelem jaajal Dios. Tu beetaj le estrellaso'. Tu beetaj le lunao'. Tu beetaj le k'iin tíich'k'abtiko'one'ex way lu'umkabila'. Le lunao' láayli' ku sáasilkúunsik to'one'ex way te' lu'umkabila'. Kex éek'joch'e'enile', kex ts'u yáak'abtale', pero sáasil a máan. Tu beetaj le lu'umo', tu beetaj le ka'ano'. Yaan wáaj milagros ti' Dios wa mina'an? Tuláakal tu ts'aj. Tuláakal tu ts'aj Dios. Je'el ba'ax clase ba'alche'ilo'obe', tu láaj p'ataj Dios utia'al le alimento ti' le lu'um way kabila'. Tu pat'aj k'éek'en, tu p'ataj kaax, tu ts'aj kaax, tu ts'aj k'éek'en, tu ts'aj wakax. Tu ts'aj tak tsíimin utia'al u meyaj máak, ka bisik le juntúul a tsiimin, ka ts'aik u kuuche'. Ka taasik ba'al a jaant yéetel. Ka ila'ak buka'aj milagros ku beetik to'one'ex ki'ichkelem jaajal Dios! Buka'aj milagros tu beetaj Dios! Pues yasque to'one' ma' táan k beetik le beyo'. Leti'e' je'el u beetike'. U bendicion leti'. Único ba'axe', k'áat je'e ba'ax ti' Diose'. Ma' chika'an a wilik u ts'aiki'. Pero yaan u ts'aik teech. Tumen ti' leti' ka k'áatik. RODRIGO: Don Isidro, in wilmaj yaan jump'éel ba'al u k'aaba' sáastun. Ba'ax túun le sáastuno'? ISIDRO: Sáastun? Le ku yila'al ba'axo'ob, ba'axo'ob ku taal u k'iin. Ba'axo'ob ku taal u yúuchul. Ba'axo'ob ku beeta'al, ba'ax ku taal k'iin ta wóok'ol. Tumen juntúul máak, ku ya'ala'al bey, ku ya'ala'al jmeenilo', es que leti'e' ts'aja'an xan ti'. Dios ts'aik le ba'axo'ob beyo'. Ma' chéen ka ts'a'abaki', jaaj. Je' túune', ken taak túun le máaxo', ka wilik ba'ax k'oja'anil yaan ti' juntúul máak, yaan u ts'a'abal teech a wilik. Yaan u ts'a'abal teech a wilik tumen Dios. JORGE: Ma' chéen le tuunich tia'al u beetik a wilik tuláakal le ba'alo'obo'. ISIDRO: Si Dios ts'aik teech, bendición ts'aik teech. Ma' tumen wa chéen wa ka taal ka wil a ch'a'ik jump'éel ba'ali', chéen kan a wil. Jump'éel tiempoe', bija'ano'on te' jump'éel áaktun te'ela'. Kéen k'uchukech te' ichil le áaktuno', jefe, wa ka wila'e', ya'abach profesoro'ob ts'o'ok k biske', ma' tu xokik le letras yaan te' áaktuno'. JORGE: Tu'ux banda yaan? ISIDRO: Te' baanda xk'iinil, te' baanda. U k'aaba' le chan lugaro' Xja'asche'il. Pues kéen okokech beya', chéen jump'éel bey chan xnóok sajkabe' bey u chan jool tu'ux kan okol beya'. Pero kéen k'uchukeche', bey je'ex le ichnaja'. Bey a bin ichil tu'ux yaan le ja'o'. Le kan k'uchukech ti' u joolil u ch'e'enilo', jump'éel chan arco yaan beya' tu'ux yaan le ja'o'. Yaan jump'éel chan chulub túun ts'a'ani'. Yaan túun jump'éel chan pila beya'. Ka wilike' chika'an huella u yokolo'obi'. -Pues tu'ux ku taal le tsíimina'?- ta t'aan. -Bix u yokol le tsíimin te' ka p'o'obok u paach te' chan pilao'?- Chika'an a wilike'ex u huella u yook cristiano beya'. U huella u yook le máak ku chéen máan te' joolo'. Bix u jóok'esik le ja'o'? Éek'joch'e'ena', ken. Ma' siempre que jump'éel saasil yaan ililma bey te'elo'. Lelo' leti' le káakabo'obo' ku yisinsiko'ob u paach le mejen tsíimino'. Nojoch áaktun. Je'e wa kin wa'alik ti'obe' yaan juntúul máake': -Je' wáaj a bisko'one'? -Je'e in bisike'exe'-. Chéen ba'ale', bejla'e' mina'an u bejil. Láaj tsu'uts le bejo'. Láaj tsu'utsij, láaj ko'ol le bejo', yok'ol le bejo'. Wa ma' ka'ache' si ti' k bin ch'a' le ja' utia'al le primicias ka'acho'. Nojoch áaktun je'elo'. Te' bey chúumuke' bey táan bina' ka wilike' jump'éel nojoch mesail. Pero mesa de tuunich, de tuunich. Ka jbino'on jump'éel tiempo kin wa'alik ti'e'… como in señore', leti' ka'ansmilen ti' le meyajo', leti' le ts'aako', tin paalil, ma' nojocheni'. Es que bejla'e' je'ex le edad yaan teena'… ochenta y tres ken in cumplirtej ti' le abril ku taala', ochenta y tres ken in cumplirtej. Je'ex in wa'alik ti'e', tin paalil ka tu ka'ansen in meent le meyajo' kin meentmilo'. Kin wa'alik túun ti' tak in señore': -Señor, bix beeta'anil lela'?- -Ahh, lela' u ch'e'en le nojoch máako'obo'.- Yaan juntúul máak kool leti' le jool le áaktuno'. Chéen bin ka tu yilaje', táan bin u tuul le buuts' bey tu jool le áaktun beyo'. Tuul le buuts'o'. Ti' yaan bin te' ich u koolo'. U kolmaj u jool le áaktuno'. Jach ma' sáame' le ku yilik bine', nakakbal bin cháak. Leti' le ja' taal ch'a'abilo' ch'a'ab le ja' tumen le yuumtsilo'. Ka jóok'ij, chéen como quiera. Bejla'e', wa ma'e' jach jin invitarke'ex ka in bise'ex ka wile'ex. Chéen ba'ale', ma' táan k okol chéen ka oko'oni'. Yaan u bisa'al chan saka'i', te' tu jool le áaktuno'. Ts'a ki' ets'kúunsik le saka'o', xeen. Mixba'al ju beeta'al teeche'. JORGE: Wa ma' ta ts'aj le ba'ax…? ISIDRO: Pues chéen kan a wu'uye', táan a t'a'anal. Táan a t'a'anal te' ich le áaktuno'. Ka úuch bin ti' le máako'ob le K'iinilo'obo'. Como naats' K'iinil yaan le ba'alo', ka bin tu yu'ubo'obe'. Ts'u yokolo'ob chúumukil le k'a'abéeto' ka jo'op' u t'a'analo'ob. Je' túun ku káakik bin u juum tsáab kaano'ob. Tsa'aaa!!! Puro tsáab kaano'ob. -Bix túun ken k bine'ex jóok'ol? Hermano, yaan túun u yúuchul to'on loob. Ba'ax oko'on k beetej!- Oko'ob bin u ch'a'ob le ja' u yuk'o'ob ka'acho', pero ma' béeyjijo'obi. Mun cha'abal chéen okol, chéen ka okokechi'. Nojoch áaktun, u ch'e'en le yuumtsilo'obo', aj kanan káakabo'ob. Pero yaan máake' mun creertik wa yaan aj kanan káakabo'obo'. Wa yaan u káakbilo'ob jump'éel lugar, por ejemplo, je'ex le waya', ka a wa'ale': Ensej u k'aaba Dios yéetel Dios mejembiil yéetel Dios Espíritu Santo je'e bakáan juntúul aj kanan káakab, bakáan Sabacche', bakáan le kin k'ubik, bakáan jump'éel sujuy primicia, bakáan tu no'oj k'ab bakáan Dios Padre, Dios hijo, Dios Espíritu Santo ti' bakáan kan in péeks bakáan, le aj kanan káakabo'ob bakáan way bakáan tu aj kanan káakabil Sabacche', ti' bakáan aj kanan káakbil xiib je'e bakáana',ti' le bakáan aj kanan káakbil chan x- áaktun bakáan, ti' bakáan xya'ax áaktun bakáan, kin k'ubik bakáan tu no'oj a k'abe'ex Bakáan ti' bakáan tu…bakáan te'elo' wa káakab naj káakabo' bakáana'. Kin k'ubik bakáan jump'éel sujuy primicia bakáan tu no'oj a k'ab bakáan Dios Padre, Dios Hijo, Dios Espíritu Santo. Leti' le meyaj k'a'abéet a beetiko'. Ta wu'uyik? Ma'alob? Teeche', leti' le t'aano' k'a'abéet a beetik. Le kéen in wa'ale': Tu káakbiiiil Chan Sabacche' te ba'al bin a wu'uyik tu káakabil bakáan chan Sabacche' […] bey u kiiko'obo' bakáan jump'éel sujuy primicia bakáan tu no'oj a k'ab bakáan Dios yuumbil. Máax le Dios yuumbilo'? Es mi cristo; Dios Padre, Dios Hijo, Dios Espíritu Santo. Leti' lelo'. Ku ya'alik uláak' jump'éel palabrae', ku ya'alik: Chéen bin, chéen bin, wa bino'ob kúuli', chéen bin, chéen bin wa bin ku ki' persona bin u chichan […] bakáan xan xail iik'al ku bakáan tu no'oj k'ab bakáan Dios yuumbil […] wa bin nikin (bin in ka'aj) in péeksik Bakáane' chichan u tia'alo'ob bakáan u no'oj k'ab bakáan Dios Padre, aaam, aaam, aaam. Leti' le primiciaso'ob ku k'u'ubul beyo'. Máax ti' ku t'a'anal? Es mi Dios, Dios Padre. Leti' le ku k'áatóolta'alo': Trece waaj tas wa bin […] wa bin u ki' ok'óolta'aj bakáan u chichan ch'a' bakáan xail k'áak'o'ob bakáan tumen trece hermanoso'ob. Trece hermanos a bin a […] wa bin ku ki ok'ol óotiko'ob bakáan u chichan ch'a' wa bakáan xan xail iik'al ku bakáan tu no'oj u k'ab bakáan Dios yuumbiil, aaae, aaa, aaa. To'one' táan k ok'olóolal. Táan k meentik le ok'olóolalo' utia'al Dios ka yaanak u síik to'on u bendicion. U kuxkíinsko'on. U ts'aik to'on ba'al k jaante'. Jats'uts ka yaanako'one'ex tuukule'ex ti' ki'ichkelem yuum. Jats'uts ka k ts'ae'ex gracias ti' Dios tumen leti' ts'aik to'one'ex le tséembalo'. Leti' ts'aik to'one'ex le kuxtalo'. Leti' le ts'aik to'on le janalo'. Kéen sáasake', teeche' mix a wojel ba'ax preparado k'áata'an. Tumen wa yaan juntúul a xnoojoch, u yojel xan ba'ax mas k'a'abéet u kan kéen líik'ike' ku jan meetik jump'éel oración -señor, ts'in ki' líik'il. Teech kan a ki' ts'aj teen jump'íit ba'al tia'al kin alimentarkinbaj; padre, kin ts'aik teech u graciasil, yéetel u ya'abal, ya'abal Dios bo'otikil, ti' teech kuxkíinsko'on, juum-. Tumen to'one' bey in wanil ka'ach yéetel in animas in familia. Animas in familia tu kanaj, tu kanaj. Kéen ya'al in líik'il teene', kin meentik jump'éel oración: -Señor, ts'in ki' líik'il. Beoritasa' nika'ajen ki' meyaj. Teech kan a ki' ts'a teen jump'éel bendicion ta no'oj k'abil. Ka yaanak in ki' meyaj yéetel tranquilo jump'éel vida, jump'éel ki'imak óolal. Ka ka'a suunaken way tin najile', in yuum. Mixmáak uláak' ju páajtal in k'áatik teech nomas que persona. Jump'éel cristiano, le kan ya'al u líik'il, ka xi'ik te' k'óobeno', leti'e', ku jáan meentik oración: -Yuum, in ka'aj in preparart jump'íit ba'al u jaantej. U k'ab a paale' ku ki' bin te' k'áaxa'. Bendecirtej xan, ts'a jump'éel bendicion tu yóok'ol ka ki' suunak yéetel ya'ab ba'al uts. Mu yúuchul mix jump'éel desgracia ti'. Mu yúuchul loob ti'.- Tu kanaj le animas, juum, u'uy a wuye'ex bix tuláakal le meyajo'obo'. Puro bey le meyajo'. Bey le ok'olóolalo'. JORGE: Pero le k'aayo' ka beetik, chéen utia'al le primiciao'? Wa a wojel uláak' k'aay utia'al uláak' ba'ale', utia'al uláak' primicia, uláak' primicia. Wa yaan a k'ubik le uláak' le ba'al, le ba'alo'ob ta lograte'ex te' koolo'? ISIDRO: Aah, tuláakal, tuláakal le je'elo' yaan a k'ubik ti' Diose', u yuumil. Diose' u yojel ba'ax kan a k'ub ti'. U yojel ba'ax kan a k'áat ti' xan. Kan a representar ti' tuláakal le tuukulo'obo', Yaan a representarik ti'. Tumen Diose', ka presentartik ti'e' es que máax ka ok'olóoltik. Ba'ax ka tukultik, ba'ax…-ki'imak óole' ka bendecirtiko'one' Señor. Tuláakal le ba'alo' bey ku ts'a'abal te' yóok'ol le meesao' yaan a representartik ti' Dios. -Ta ts'aj to'on hijo, Dios bo'otik teech. Ta síiaj to'on ba'al ka k jaant bejla'e', Dios bo'otik teech. Beora' in ka'aj in k'ub teech, in ka'aj in representart teeche, ba'ax ta síiaj ti' teen. Bin in ka'aj in ts'a a wojéelte ba'ax t k'amaj ta no'oj k'abil. Leti' le k'a'abéet ts'aik teecho', juum. Tak le tuláakal lela', lela' tu ts'aj teech a paalilo'ob. Tu líik' muk'to'ob ti' le primica beora' k representartik teecha'.- Ka láaj k'ubik u personao' ti' Dios, wa Pedro, wa Juan, wa José, wa tuláakal. Yaan a k'ubik u k'aaba' ti' yéetel u apellido. Diose' u yojel máaxo'ob k'a'ajsej. U yojel máaxo'ob k'áatik le bendiciono', tuláakal. Ma' chéen ko'ox ka jáan beet jump'éel meyaj wa ma' ta k'ubik le persona. Wa ma' ta k'ubik le persona, ma' a wojeli'. Mixba'al k'u'ub ti' Dios. K'a'abéet jach a wojel. Jach inteligente yéetel meyaj tuláakal. K'a'abéet a k'ubik le personaso' yéetel u apellido ti' Dios. Diose' ku k'amike'. Es que u yojel máaxe'. Le kéen u bendecirt le lu'um tu'ux ku meyaje' cristiano, es que yaan u bendecirtik Dios tumen u yojel máaxo'ob. Juntúul u hijo k'áat le bendicion, k'áatiko'ob le bendiciono'. Ku yok'oltiko'ob le bendiciono'. JORGE: Pero, yaan u k'aayil, yaan u k'aayil? ISIDRO: Lelo' ma', chéen xokchi'ita'al. Chéen u xokchi'ita'al. Le k'aayo' leti' le tin beetaj xan. JORGE: Pero le k'aayo'ob ta beetaj, utia'al a k'áatik le bendiciono'? ISIDRO: Tia'al in k'áatik le bendiciono'. Ma' táan a wu'uyik buka'aj jats'utsil? Waye' tu káakabe' Sabacche' yaano'on: Tu kakbiili' chan Sabacche' wa bin a […] tu kakbi' chan Sabacche' wa bin ku ki' ok'om óoltaj bakáan u chichan ch'a' wa bakáan chan x-ail ta k'uj, trece hermanoso'ob wa bin […] táan bin u ki' ok'om óoltiko'ob bakáan xan u ts'a bakáan chan x-aayk'al tu bakáan tu no'oj u k'ab bakáan dios yuumbil, aaa, aaa, aaa. Ma' no'oja'ani'? U'uy a wu'uy, tun yok'ol lela', tun yok'ol lela'. Pues le kéen u ts'o'okole', kin láaj representartik u apellido tia'al le k'uj tia'al le trece jump'éel waaj le kin wa'alik teecho'. Te' kun k'ukbil le apellidoso', túuno', u ts'ook túuno'. U'uy a wu'uyej, wa Juan, wa Pedro, wa José, u apellidoe' tu láaj, láaj, láaj representarto'ob ti' Dios. Láaj xolokbalo'ob xan tu paach le chan meesa tu'ux ku yúuchul le meyajo'. Ma' chéen wa'alakbalo'obi', láaj xoltal, tuláakal. Bey le meyajo', beyo'. Leti' le meyajo'ob beyo'. Leti' kin k'ubik te'ex beyo'. Lete' kin tsikbaltik te'exo', a wu'uye'ex tuláakal. JUDITH: Teene' in k'aaba', teene' Judith Elizabeth. Teen kin tsikbal bix úuchik in wokol ti' escuela Cobay. Ka káaje' difícil in wilik tumen todavía ma' in wojel bix aniki'. Pero bejla'e' tin wilik jump'íit... junjump'íitile' túun jóok'ol teen ma'alobil. Yaan in amigos, in amigas ts'in kaxtik. Ma'alob in bisikinbaj yéetelo'ob. Uts u modoso'ob tin wéetel. JORGE: Kux túun a wilik jela'an le vida weya' yéetel le Timulo'? JUDITH: Le vida way Peto jach diferente je'ex Timulo'. Ya'ab, ya'ab ba'alo'ob, bix u forma u t'aano'ob, u vestirkuba'ob, u comportarkuba'ob. Diferente, ma' iguali'. Ya'ab u diferenciail yaan. JORGE: Kux teech, ba'ax le diferencia ka wilik? JUDITH: Ah! Tumen waye' le xch'úupalalo'obo', leti'obe' ku vestirkubao'ob, bey ku takiko'ob u short kóomtak, pantalón. En cambio Timule' ma' beyo'. Lelo', falda, blusa juntúul k'abilo'ob. Oora waye', ma'. JORGE: Kux túun ma' ta bin ich kool beyo', wa ka bin? JUDITH: Ah, waye' ma', waye'… JORGE: Pero, te' Timulo', ken suutnakech te' escuela. JUDITH: Ah! Le kéen suutnaken, kéen k'uuchuken tin wotoche', kin janal. Ku ts'o'okole', kin descansar jump'éel oora. Ts'o'okole' wa yaan in tarea, ken in meent in tarea. Pero wa yaan teen examene', ken estudiar utia'al in examen. JORGE: Kux túun a amigos te' Timulo', láayli' ka máan yéetelo'ob? JUDITH: Ah! Lelo' igual je'ex anik úuche' bey tak bejla'e'. Ma'alob in biskinbaj yéetelo'ob, pero ts'in kaxtik uláak' xan waye'. JORGE: Bix túun a amigos te' Cobayo' yaan teechi'? JUDITH: Yaan pero ma' ya'abi'. Yaan, pero ma' ya'abi'. Chéen ka'atúul… ma'alob, ma'alob u bisikubao'ob tin wéetel. T'an… kex yaane' ku ya'aliko'obe' mas... bix jin wa'alik teeche'? Kin explicartika', mas ku yu'ubikuba. Mas ku yu'ubikuba mas yaan taak'in. Ku yu'ubik bix ku mas… tumene', tumene' despreciartik le óotsilo'ob, je'ex u taalo'ob bey je'ex tu'ux in taal teen chéen ti' kajtalila'. Ya'ab jach ku despreciatiko'ob máaki', pero ya'abe' ma' beyo'. Ya'abe' mun interesar ti'e' wa yaan teech taak'in, wa mina'an. JORGE: Kux túun le uláak' xi'ipalalo'ob le ku xook te' Cobayo', ku t'aan maaya xan, wa yaan… JUDITH: Yaane', kéen u yu'ubik in t'aan, tin t'aan yéetel in amigas te' maayaila', ku ya'aliko'obe' ma' k t'aan bin maya bin. Tumen u ya'ala'al bine' jach k'áaxil k'éek'eno'on bin. Ba'ax kin wa'alik ti'obe', mix juntéen debe de ser ek su'ublaktal ti' k maaya, utia'al k t'aan maaya. Ma' wáaj táan a wilik to'one' ti' síijo'on. Desde ka síijen, maaya k a'alik. Ya'abe', ya'ab burlarko'oni'. Ku ya'alik to'on ba'al, tumen k t'aan maaya. Pero teen tin parte báan in k'áat ti'e'. Ti' tak escuela kin t'aan maaya, kin t'aan xan españoli'. JORGE: Bix túun, yaan xi'ipal, wa yaan xch'úupal ka bisiskabaj yéetel ku t'aan maaya? JUDITH: Yaan, juntúul ku taal Tahdziui' beyo', maaya xan u t'aan. Kin t'aan yéetel leti' beyo'. Maaya k tsikbal yéetel. Chéen ken in wile' tu láaj pajkeno'ob. Tumen tu yiliko'ono'ob táan k maaya to'on. Jach ti' in salone' mixba'al ku ya'aliko'ob teen. Yaan oora utia'al k jóok'ol descansoe', ku ya'aliko'ob wa ba'ax bey u t'a'anal maayao'. JORGE: Kux túun le maestroo' ba'ax ku ya'alik? JUDITH: Le maestroo' ma'atech u ya'alik to'on mixba'al. Leti'ob, wa yaan k'iin u burlako'ono'ob ek compañeroso'ob beyo', leti'e' ma'atech u yu'ubik, mina'ani'… JORGE: Ma' tu yu'ubiko'ob, eeeh... JUDITH: Tu burlarkeno'ob, ma'atech u yu'ubik le profesor tun burlarko'ono'obo'. JORGE: Bix a wilik le secundaria ta jóok'o'? Bix a wilik a compañeros te' secundaria? JUDITH: Jaa, in compañeroso'obe' lelo', jach tuláakalo'obe' tin bisajinbaj yéetelo'ob. Ma'alob uts modoso'ob. Ma'atech u ya'aliko'ob ba'al ti' teen, mixba'al. Bix jin wa'alik teeche', jach in amigoso'ob beyo'. WENDY: Máax mas ka bisikabaj? JUDITH: Yéetel Wendy, Alba, Marbella, Norma. Ya'ab in amigaso'ob beyo'. Túun mas k amigas que amigos, casi lelo' ma' anchaj teeni'. JORGE: Ba'ax ka tsikbal yéetelo'ob, yéetel a amigas te' Timulo? JUDITH: Yaan oora kéen jo'ok'oko'one' k tsikbaltik bix…ba'ax kin tsikbaltik yéetelo'ob? Kéen jóok'oken, luk'uken wey kéen xi'ikeno'? Kin tsikbaltik ti'obe' es que jach diferente le escuela te'ela'. Ma' igual je'ex le te'elo', kin wa'alik ti'obe'. Kin animarko'ob. Yaan oora kin wa'alik ti'obe': -Okene'exi' ka a wile'ex,- ken ti'. -Te'elo' ya'ab ba'al jela'ani',- ken ti'. -Pero mas ya'ab xan ba'al je' a kanike'- ken ti'ob. JORGE: Kux teech yaan a seguer estudiar kéen ts'o'okech te' Cobayo'? JUDITH: Wa kin ts'o'oks le Cobayo', míin yaan wale'. JORGE: Ba'ax ka tuklik a xokik? JUDITH: Lelo', mas u jaajile', lelo' ma' in tuukulti'. JORGE: Todavía ma' a wojel ba'ax. JUDITH: Ma' in wojeli'. JORGE: Pero, ba'ax a uts ta wich beyo'? Maestra wa ba'axi', contador? JUDITH: Teene' uts tin wichi' le maestrailo', contador. Leti' le ka'ap'éel je'el jats'uts in wilik beyo'. U maasilo' jats'utstak xan pero, ma' bey je'ex le je'e beyo' ka'ap'éelo'. JORGE: Ba'ax uláak' a k'áat a tsikbalt teen? WENDY: Bix u meyajta'al le iike'? JORGE: Ka bin te' ich kool, ba'ax meyaj ka beetik te' ich kool? JUDITH: Kéen xi'iken ich koole' ka tu diail jóoya' beyo'. Kéen k'uchuko'one' k júupul jóoya' ek suut. Je'elo' ti' u káajal túun ts'u káajal le t'ok iikilo'. Pues utia'al túun ts'o'ok u káajal le t'ok iikilo', pues ka k bin t'ok iik. K t'okik le iiko', ku bo'otal xan. K náajaltik jump'íit taak'in xan. Teene', teene' le in bin ich koolo'. Teene' jats'uts in wilik. Jats'uts' in wilik in bin ich kool. Tumen, tumen ma'..., bix jin wa'alik te'ex... JORGE: Mas ku chan divertirkech. JUDITH: Jaaj ku divertir. Ts'o'okole', táan k bin yéetel in amigoso'ob beyo'. In amigaso'ob beyo', táan k tsikbal yéetelo'ob beyo'. In tia'al teene', kin divetirkinbaj pero tin ganartik xan jump'íit taak'ini'. WENDY: Ba'ax ka beetik yéetel le taak'ino'? JUDITH: Yéetel le taak'ino' kin náajaltik beyo', kin manik in nooki'. In wo'och, wa ba'ax kin jaantik, mases chéen le je'el beyo'. Mixba'al uláak' ba'ax kin maniki'. JORGE: Kux túun yéetel xWendy, ba'ax ka tsikbal yéetele'? JUDITH: Ah! Lelo', yéetel xWendy ya'ab ba'ax kin k'áatik ti'. Bix u bisikubaj yéetel u amigos, wa yaan u novioo'. WENDY: Bix úuchaj, ka'a a'al teen bix úuchaj a wilik u beeta'al le señoritae'? Bix u káajal, bix u ts'o'okol? JUDITH: Tuláakal ken in wa'ale'? Lelo' ka meenta'abe' Señorita Primavera tin xook te' secundariao'. Teene' jats'uts tin wilik teen beyo'. Tumen yáax u meenta'al jump'éel festejo beyo'. Mix juntéen meenta'ak. Jats'uts tin wilaj bix úuchak u organizarta'al tumen le maestrao'. Bix úuchak k ensayartik, bix úuchak… pues ma' chan jóok' to'on wal tu beele', pero, tak divertirtikbai'. Je'ex u ya'alik le maestrao', u importanteile' leti'e' k divertirtikbaj. Teen tin wilaje' jats'uts.